ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱԶԳԱՅԻՆ
ՊՈԼԻՏԵՊԽՆԻԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ(ՀԻՄՆԱԴՐԱՄ)

Ընդերքաբանության և մետալուրգիայի ֆակուլտետ

Ընդերքաբանության և շրջակա

միջավայրի պահպանության ամբիոն

Ա.Կ. ՅՈՒԽԱՆՅԱՆ

ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ԵՎ ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ

ՈՒսումնական ձեռնարկ

ԵՐԵՎԱՆ

ՃԱՐՏԱՐԱԳԵՏ

2016

ՀՏԴ 622(07)

ԳՄԴ 33 ց7

Յ 720

Հրատարակվում է Հայաստանի պետական Ճարտարագիտական համալսարանի

25.12.2015թ. գիտական խորհուրդի նիստում

Հաստատված 2016թ. Հրատարակչական

Պլանի համաձայն

Գրախոսներ՝ Հակոբյան Ռ.Զ., Եզակյան .Ս.

Յուխանյան Ա.Կ.

Օգտակար հանածուների որոնման և հետախուզական մեթոդներ:

Ոիսումնական ձեռնակ / Ա.Կ. Յուխանյան; ՀՊՃՀ.- Եր.; Ճարտարագետ, 2016թ.:

Ոիսումնական ձեռնակը նվիրված է երկրաբանահետախուզական և լեռնային գործի կարևորագույն բաժիններից մեկի՝ օգտակար հանածոների որոնման և հետախուզական մեթոդների տեսական և գործնական խնդիրներին: Ձեռնարկում հակիրճ շարադրված են պինդ օգտակար հանածոները ձևավորող հանքային մարմինների տիպերը, դրանց ձևավորման երկրաբանական նախադրյալները և որոնման ու բացահայտման համար անհրաժեշտ ուղղակի և անուղղակի նշանները: Առանձնակի ուշադրություն է դարձված պինդ օգտակար հանածոների որոնման և հետախուզման մեթոդներին, ինչպես նաև դրանց դեպում կիրառվող նմուշահանման, հանքամարմինների մակերեսների եզրագծման և այդ սահմաններում միջինացված պարամետրերը հաշվելու եղանակներին: Մանրամասն նկարագրված են նաև օգտակար հանածոների պաշարները հաշվելու մի քանի՝ ավելի հաճախ կիրառվող եղանակներ:

Ոիսումնական ձեռնակը նախատեսված է «Օգտակար հանածոների հետախուզում» և մշակում մասնագիտության ուսանողների, ինչպես նաև երկրաբանահետախուզական ծառայությունների ինժեներատեխնիկական աշխատանքների համար:

ISBN 978-9939-72-460-7

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՆԱԽԱԲԱՆ

1. ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՐՈՆՈՒՄ ԵՎ ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ՆՊԱՏԱԿՆ ՈՒ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԸ

1.1. Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների կազմակերպումը և կատարման փուլերը

2. ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

2.1. Հանքամարմինների ձևաբանությունը

3. ՀԱՆՔԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՆԵՐԸ

3.1 Շերտգրալիթոլոգիական նախադրյալներ

3.2. Մագմատիկ նախադրյալներ

3.3. Կառուցվածքային նախադրյալներ

3.4. Երկրաքիմիական նախադրյալներ

3.5. Երկրաձևագիտական նախադրյալներ

4. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՆՇԱՆՆԵՐ

4.1. Որոնման ուղղակի նշաններ

4.1.1. Օգտակար հանածոյի անմիջական ելքերը

4.1.2. Քիմիական տարրերի ցրման առաջնային գոտիներ և հոսքեր

4.1.3. Քիմիական տարրերի ցրման երկրորդային գոտիներ և հոսքեր

4.1.4. Օգտակար հանածոների մշակման վերաբերյալ պատմական տեղեկություններ և աշխարհագրական անուններ

4.2. Որոնման անուղղակի նշաններ

4.2.1. Հանքայնացումը շրջապատող ապարների փոփոխվածությունները

4.2.2. Հանքայնացմանը ուղեկցող երակային ծագման միներալներ առկայությունը

4.2.3. Օգտակար հանածոյի և պարփակող ապարների ֆիզիկական հատկությունների տարբերությունները

4.2.4. Ռելիեֆի առանձնահատուկ դրսևորումները

4.2.5. Ինդիկատոր բույսերը որպես որոնման նշաններ

5. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ

5.1. Հանքավայրերի որոնման մեթոդներ

5.1.1. Որոնման երկրաբանական հանույթի մեթոդ

5.1.2. Որոնման հեռավոր մեթոդներ

5.1.3. Որոնման գեոֆիզիկական մեթոդներ

5.2. Որոնման մեթոդներ հիմնված մեխանիկական ցրոնային արեալների և հոսքերի ուսումնասիրման վրա

5.2.1. Սառցադաշտագլաքարային որոնման մեթոդ

5.2.2. Որոնման բեկորային մեթոդ

5.2.3. Որոնման սկվածքային մեթոդ

5.3. Որոնման մեթոդներ` հիմնված գեոքիմիական ցրոնային արեալների ուսումնասիրման վրա

5.3.1. Լիթոգեոքիմիական որոնման մեթոդ ըստ առաջնային ցրոնային արեալների և հոսքերի

5.3.2. Լիթոգեոքիմիական որոնման մեթոդ ըստ երկրորդային ցրոնային արեալների և հոսքերի

5.3.3. Հիդրոգեոքիմիական որոնման մեթոդ

5.3.4. Կենսագեոքիմիական որոնման մեթոդ

5.3.5. Ատոմաքիմիական որոնման մեթոդ(գազային հանույթ)

5.3.6. Ռադիոչափական որոնման մեթոդ

5.4. Հանքավայրերի որոնման կանխատեսման քարտեզներ

5.5. Հանքավայրերի որոնողագնահատման աշխատանքներ

6. ՆՄՈՒՇԱՀԱՆՈՒՄ

6.1. Քիմիական նմուշ վերցնելու եղանակները

6.1.1. Հանքաբեկորային նմուշահանում

6.1.2. Կետային նմուշահանում

6.1.3. Շերեփային նմուշահանում

6.1.4. Քերվածքային նմուշահանում

6.1.5. Ակոսային նմուշահանում

6.1.6. Պայթանցքային նմուշահանում

6.1.7. Համախառն (ծավալային) նմուշահանում

6.2. Նմուշահանում հետախուզական հորատանցքեր միջոցով

6.2.1. Նմուշահանում հարվածապտտական հորատման դեպքում

6.2.2. Նմուշահանում հարվածաճոպանային հորատման դեպքում

6.3. Նմուշների միջև հեռավորությունների որոշման եղանակները

6.3.1. Նմուշների միավորումը

6.4. Հանքաքարի միներալաբանական նմուշահանում

6.5. Տեխնիկական և տեխնալոգիական նմուշահանում

6.6. Որոնողական աշխատանքների ամփոփում

7. ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՀԵՏԱԽՈՒԶՈՒՄ

7.1. Հետախուզման հիմնական խնդիրը, նպատակը և սկզբունքները

7.2. Հետախուզման մեթոդների հիմնավորում

7.3. Նախնական հետախուզում

7.4. Մանրամասն հետախուզում

7.5. Շահագործական հետախուզում

7.6. Հետախուզման փորվածքների տեղադրման սխեմաներ, հետախուզման ցանց

7.7. Հետախուզական փորվածքների տեղաբաշխման սխեմաների առանձնահատկությունները

7.8. Հետախուզական համակարգեր

7.9. Հանքավայրերի խմբավորում

7.10. Օգտակար հանածո պարունակող մարմնի եզրագծման եղանակները

7.10.1. Եզրագծի կառուցումը միջարկման միջոցով

7.10.2. Եզրագծի կառուցումը արտարկման միջոցով

8. ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿ

8.1. Օգտակար հանածոների պաշարների դասակարգումը

8.2. Պաշարները հաշվելու հիմնական պարամետրերը

9. ՊԱՇԱՐՆԵՐԸ ՀԱՇՎԵԼՈՒ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԸ

9.1. Պաշարները հաշվելու միջին թվաբանական եղանակ

9.2. Պաշարները հաշվելու երկրաբանական բլոկների եղանակ

9.3. Պաշարները հաշվելու կտրվածքների(գծային) եղանակ

9.4. Պաշարները հաշվելու շահագործական բլոկների եղանակ

9.5. Պաշարները հաշվելու բազմանկյունների եղանակ

9.6. Հեղուկ օգտակար հանածոների պաշարների հաշվարկ

9.6.1. Վիճակագրական մեթոդ

9.6.2. Նյութական հաշվեկշռի մեթոդ

9.6.3. Ջրերի դարավոր պաշարների հաշվարկ

9.7. Հանքավայրերի նախապատրաստումը շահագործման համար

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

ՆԱԱԽԱԲԱՆ

Օգտակար հանածոների հանքավայրերի որոնման և հետախուզման փորձը և գործը կատարվել է դեռևս վաղ անցիայլում` այն ժամանակներից, երբ մարդն սկսել է ճանաչել և օգտագործել որոշ միներալներ ու ապարներ, այնուհետև սովորել մշակել դրանք, հալել ու ձուլել մետաղներ, ստանալ համաձուլվածքներ: Այդ տեսակետից հանքավայրերի որոնումը և հետախուզումը համարվում է երկրաբանական հետազոտությունների հնագույն ճյուղերից մեկը:

Սույն ուսումնական ձեռնարկը կազմվել է «Օգտակար հանածոների հանքավայրերի հետախուզում և մշակում» մասնագիտության ճարտարագիտության բակալավրի կրթական ծրագրի համաձայն: Այն կարող է օգտակար լինել նաև լեռնային ինժեներներին, երկրաբաններին և լեռնային գործի այլ մասնագիտությունների ուսանողներին:

Օգտակար հանածոների հանքավայրերի որոնում և հետախուզում առարկայի դասավանդման նպատակն է ապագա լեռնային գործի մասնագետներին ծանոթացնել հանքավայրերի որոնման և հետախուզման տեխնիկային, տեխնոլոգիային, հիմնական մեթոդիկային, պաշարների հաշվարկմանը և օգտակար հանածոների հանքավայրերի գնահատմանը` երկրաբանահետախուզական աշխատանքների տարբեր փուլերում, ինչպես նաև երկրաբանական տվյալների ու հետախուզական աշխատանքների նախագծման մեջ գործնական հմտության ձեռք բերմանը: Դասընթացի նպատակն է ուսանողներին գիտելիքներ տալ արդյունաբերական տիպի հանքավայրերի հայտնաբերման և հետախուզման մասին: Տնտեսության մեջ երկրաբանահետախուզական աշխատանքները դիտվում են որպես արտադրության կարևորագույն ճյուղ, որն ապահովում է ժողովրդական տնտեսության բոլոր բնագավառների հարաճուն պահանջները միներալային հումքի պաշարներով: Ստացված գիտելիքները հնարավորություն կտան ճիշտ ընտրել հետախուզման տեխնիկական միջոցները և գնահատել երկրաբանահետախուզական աշխատանքների արդյունքները, ճիշտ նախագծել հանքավայրերի մշակումը և դրանց հետագա ռացիոնալ շահագործումը:

Առարկայի ուսունմասիրումը պահանջում է ունենալ գիտելիքներ ընդհանուր երկրաբանության, հանքաբանության, ապարագիտության, օգտակար հանածոների երկրաբանության, հիդրոերկրաբանության, հորատման, լեռնային գործի, երկրաֆզիկայի, երկրաբանահետախուզական աշխատանքների տնտեսական, կազմակերպման և այլ գիտությունների բնագավառում:

1. ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՐՈՆՈՒՄ ԵՎ ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ ԱՌԱՐԿԱՅԻ ՆՊԱՏԱԿՆ ՈՒ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Առարկայի նպատակն է` ապահովել տնտեսությունը և ճյուղային արդյունաբերությունները կայուն միներալային հումքի բազայով:

ուսումնասիրման խնդիրներն են`

1. տարբեր օգտակար հանածոների հանքավայրերի տեղաբաշխման կանխատեսումը երկրակեղևում,

2. հանքավայրերի երկրաբանաարդյունաբերական ցուցանիշներին համապատասխան ռացիոնալ հետախուզական հանակարգերի ընտրումը,

3. հանքավայրերի երկրաբանաարդյունաբերական ցուցանիշների փոփոխության կանխատեսումը ըստ տարածման և խորության,

4. արդյունաբերական նշանակության հանքավայրերի բացահայտումը:

ՈՒսումնասիրման հիմնական մեթոդը - երկրաբանական գիտություններում սովորական համարվող պատմական հաջորդականության մեջ դիտարկվող երևույթների տրամաբանական վերլուծության մեթոդն է, որը հնարավորություն է տալիս վերարտադրել այն պայմանները, որոնցում ձևավորվել են հանքային մարմինները: Համատեղ կիրառվում են նաև օժանդակ մեթոդներ, որոնք թույլ են տալիս մոդելավորել հանքավայրը: Այդ մեթոդներից են` գրաֆիկականը, մաթեմատիկականը և փորձարարականը:

1.1. Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների կազմակերպումը և կատարման փուլերը

Պինդ օգտակար հանածոների համար որոնման և հետախուզման աշխատանքների կազմակերպումը և կատարումը իրականացվում է որոշակի հաջորդականությամբ՝

1) ռեգիոնալ երկրաբանագեոֆիզիկական աշխատանքներ1:200000-ից մինչև 1:50000 մասշտաբի,

2) օգտակար հանածոների որոնման աշխատանքներ, որոնք տրոհվում են հետևյալ ենթափուլերի`ընդհանուր որոնում, մանրամասն որոնում և որոնողագնահատման աշխատանքներ:

Օգտակար հանածոների հետախուզման աշխատանքները կատարվում են երեք փուլով.

1) նախնական հետախուզում,

2) մանրամասն հետախուզում,

3) շահագործողական հետախուզում:Որոնողական աշխատանքների ընդհանուր խնդիրն է` ստեղծել օբյեկտիվ տվյալների ֆոնդ որոնվող տեղամասում հեռանկարային օգտակար հանածոների տեղաբաշխման մասին և տալ գնահատական հետագա հետախուզական աշխատանքներ կատարելու վերաբերյալ:

Ռեգիոնալ 1:200000 և 1:50000 մասշտաբի երկրաբանական և գեոֆիզիկական հանույթները տալիս են նպատակային հիմնավորում հանքավայրերի որոնման համար: Այս փուլում հանքավայրերը կարող են հանույթի մեծ մասշտաբայնության շնորհիվ չերևալ և չհայտնաբերվել, սակայն թույլ են տալիս նախանշել բոլոր այն տարածքները, որտեղ նպատակահարմար չէ կատարել որոնողական աշխատանքներ:

Ընդհանուր որոնումը նպատակ ունի առանձնացնել տարածքներ և տեղամասեր, որոնք օգտակար հանածոների հայտնաբերման տեսանկյունից բարենպաստ են: Շատ դեպքերում այս փուլում բացահայտվում են օգտակար հանածոների երևակումներ:

Հետախուզման առաջին խնդիրը հանքավայրի բազմակողմանի ուսումնասիրությունն է: Նպատակն է` բացահայտել հանքավայրում հանքայնացման փոփոխության օրինաչափությունները ըստ հանքային մարմնի կառուցվածքի, կազմության և տարածման պարփակող ապարներում:

Հետախուզման երկրորդ խնդիրը`հանքավայրի բնական առանձնահատկություններից կախված հետախուզման համակարգի ընտրումն է և մշակման համակարգի ընտրության հիմնավորումը, համաձայն որի հնարավոր է ամանաարդյունավետ ձևով (այսինքն էժան և արագ) իրականացնել հետահուզական աշխատանքներ լիարժեք և հուսալի տվյալներ ստանալու համար:

Մանրամասն որոնման դեպքում բացահայտվում են որոնման տարածքում առկա բոլոր օգտակար հանածոների հանքավայրերը:

Որոնողագնահատման աշխատանքները նպատակ ունեն գնահատելու կոնկրետ հանքաբերությամբ արտահայտված տեղամասերի ուրվագծումը, դրանց ընդգրկումը հետագա հետախուզական փուլ և ոչ հեռանկարային հանքային երևակումների գնահատումը:

Նախնական հետախուզման գլխավոր խնդիրն է` տալ հետախուզվող հանքավայրի երկրաբանատնտեսական գնահատականը, որոշելու համար նրա արդյունաբերական նշանակությունը, մանրամասն հետախուզման փուլերի հաջորդականությունը և արդյունաբերական արդյունահանման նշանակությունը: Այս փուլում հետախուզվող հանքավայր մասին անհրաժեշտ է ունենալ հետևյալ տվյալները`

1. հանքային մարմնի ձևը և չափերը, տարածման ուղղությունը, անկման անկյան աստիճանը և հզորությունը,

2. տեղադրման խորությունը երկրակեղևում,

3. հանքամարմնի ներքին կառուցվածքը,

4. հանքամարմնի նյութական կազմը և օգտկար հանածոյի որակը` ներառած նրա տեխնիկական և տեխնոլոգիական հատկությունները,

5. օգտակար հանածոն պարփակող ապարների կազմությունը և դրանց լեռնատեխնիկական հատկությունները (խտությունը, ծակոտկենությունը, կայունությունը և այլն),

6. հանքավայրի հրդրոերկրաբանական պայմանները (գրունտային ջրերի մակարդակը, նրանց սեզոնային դինամիկան և այլն),

7. հանքավայրի բացման և մշակման լեռնատեխնիկակն պայմանները:

Մանրամասն հետախուզման դեպքում հանքավայրը պետք է ուսումնասիրված լինի ամբողջությամբ և հուսալի, որպեսզի հնարավոր լինի կազմել նախագիծ այդ հանքավայրում լեռնային ձեռնարկություն կառուցելու և շահագործելու համար: Մանրամասն հետախուզված հանքավայրերը կամ դրանց առանձին տեղամասերը գնահատվում են և տրվում են արդյունաբերությանը շահագործման համար:

Շահագործողական հետախուզության խնդիրն է` ապահովել ձեռնարկությունը պլանային միներալային հումքով, որի համար շահագործվող հանքավայրում կատարում են հեռանկարային հանքային տեղամասերի հետախուզում: Հետախուզման այս փուլով զբաղվում է լեռնային ձեռնարկության երկրաբանական ծառայությունը:

2. ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Օգտակար հանածո: Պինդ հեղուկ և գազային բնական միներալային գոյացությունները, որոնք անմիջականորեն հնարավոր է օգտագործել, կամ դրանցից հնարավոր է կորզել մետաղներ, կամ միներալներ, որոնք ունեն կիրառական նշանակություն տնտեսության մեջ, կոչվում են օգտակար հանածոներ:

Հանքաքար:Օգտակար բաղադրիչի պարունակությամբ այն ապարը կամ միներալային գոյացությունը, որը ժամանակակից տեխնիկատեխնոլոգիական և տնտեսագիտական պայմաններում նպատակահարմար է արդյունաբերական կորզման համար, կոչվում է հանքաքար:

Օգտակար հանածոները դասակարգվում են հետևյալ խմբերով`

1. Մետաղական (հանքաքարային) - որոնցից կորզում են մետաղներ կամ դրանց միացություններ:

2. Ոչ մետաղական - օգտագործվում են որպես պատրաստի միներալային ագրեգատներ(օր. գիպսը, քարաղը, շինանյութերը), և որպես հումք, որոնցից հնարավոր է առանձնացնել քիմիական միացություններ` արդյունաբերության մեջ օգտագործելու համար:

3. Կաուստաբիոլիտներ - այրվող օգտակար հանածոներ են`ածուխներ, թերթաքարեր, տորֆեր, նավթ, այրվող բնական գազեր:

4. Ջուր - քաղցրահամ խմելու, տեխնիկական, միներալային:

Հանքավայր: Օգտակար հանածոյի բնական կուտակումը, որը քանակական և որակական տեսանկյունից կարող է հանդիսանալ արդյունաբերական մշակման առարկա, տվյալ ժամանակաշրջանի տեխնիկատնտեսական պայմանների դեպքում, կոչվում է հանքավայր:

Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերը ըստ արդյունաբերական օգտագործման նշանակության լինում են մետաղական (սև, գունավոր, ռադիոակտիվ և ազնիվ միտաղների հանքավայրեր), ոչ մետղական՝ քիմիական, շինարարական և մետաղաձուլական արդյունաբերության համար և այրվող՝քարածուխ, նավթ, այրվող գազեր:

2.1. Հանքամարմինների ձևաբանությունը

Օգտակար հանածո պարունակող յուրաքանչյուր մարմին տարածության մեջ ունի չափման երեք մեծություն`երկարություն, լայնություն, բարձրություն: Կախված այդ մեծությունների հարաբերակցությունից տարբերակում են չորս տիպի օգտակար հանածո պարունակող մարմիններ`իզոմետրիկ, սալանման, խողովակաձև կամ սյունաձև, և ավելի բարդ` խառը տեսքի:

Իզոմետրիկ հանքային մարմինները երեք ուղությամբ մոտավորապես նույն չափերը: Դրանք են շտոքը, հանքային բնիկը և շտոքվերկը:

Շթոքը խոշոր, քիչ թե շատ իզոմետրիկ տեսքի հանքային մարմին է գրեթե ամբողջովին բաղկացած է օգտակար բաղադրիչ պարունակող միներալային հումքից (նկ.2.1):

Հանքային բնիկ: Իզոմետրիկ տեսքի հանքանյութի համեմատաբար փոքր կուտակում է, որի լայնությունը կտրվածքում չի գերազանցում 1 մ-ը:

Շթոքվերկ: Քիչ թե շատ իզոմետրիկ ծավալով ներկայացված հանքային մարմինի ապարազնգված է, որը հիշեցնում է շթոք, սակայն ներթափանցված է իրար հետ հատող բարակ հանքային երակներով և հանքային միներալներից կազմված ցաներով(նկ.2.2):

Ոչ իզոմետրիկ հանքային մարմիններն են` հանքային շերտերը, թիկնոցանման հանքային շերտախմբերը, հանքային երակները, հանքային ոսպնյակները, խողովակաձև և սյունաձև հանքային մարմինները:

Հանքային շերտ:Սրանք սալանման մարմիններ են, որոնք ըստ երկարության և լայնության կարող են ձգվել մի քանի տասնյակ կիլոմետրեր, իսկ հաստությունը կարող է տատանվել մի քանի սանտիմետրից մինչև մի քանի հարյուր մետր: Այս տիպի հանքային մարմինները բնորոշ են հիմնականում նստվածքային ծագման հանքավայրերին:

Տարբերակում են պարզ և բարդ շերտեր: Վերջինի մոտ շերտավորումը ներկայացված է շերտերի համախմբի` կամ շերտերի տուփերի տեսքով(նկ.2.3):

Նստվածքային ծագման հանքավայրերում օգտակար հանածոների կուտակումները հանդես են գալիս նաև շերտանման և թիկնոցաձև կուտակումների տեսքով: Շերտանմանի դեպքում շերտերի անընդհատությունը խախտված է` կտրտված, և ըստ տարածման ուղղության տեղի է ունենում նրա հզորության փոփոխություն:

Տարբերակում են պարզ և բարդ շերտեր: Վերջինի շերտավորումը ներկայացված է շերտերի համախմբի կամ շերտերի տուփերի տեսքով(նկ.2.3):

Թիկնոցաձևը նույնպես (նկ.2.4), ինչպես և շերտանմանը բնորոշ է երկաթի, կաոլինի հողմահարումից ծագման հանքավայրերի վերին գոտիներին:

Հանքային երակ: Սա երկու ուղությամբ ձգված պարզ մարմին է: Հանքային երակները առաջանում են երկու եղանակով`

1) սկզբում եղել է ճեղք, որը հետագայում լցվել է օգտակար հանածո պարունակող միներալային հումքով,

2) երակի ամբողջ երկարությամբ լեռնային ապարների մետասոմատիկ ձևափոխության արդյունք Է:

Ըստ այս երկու հիմնական գործոնների, հանքային երակները լինում են լցոնային և տեղակալման: Երակները ըստ չափերի բազմազան են: Երկարությունը կարող է լինել մի քանի մետրից մինչև մի քանի կիլոմետր: Ըստ խորության դրանք կարոող են տարածվել հարյուր և ավելի մետրեր և շատ հաճախ սեպավորվում են: Որոշ դեպքերում երակները սեպավորումից ճյուղավորվում են`առաջացնելով առանձին ելուստներ և ապոֆիզներ: Երակները լինում են պարզ և բարդ տեսքի(նկ.2.5): Երակային հանքային մարմինները նույն ձևով իրենց դրսևորում են նաև ըստ տարածման ուղղության: Ըստ հզորության, հանքային երակները լինում են մի քանի սմ-ից մինչև մի քանի տասնյակ մետր: Ըստ տարածման ուղղության և ըստ անկման անկյան ուղղությամն երակների հզորությունը կարող է լինել փոփոխական: Այն որոշ հատվածներում կարող է լայնանալ, իսկ որոշ հատվածներում սեղմվելով նեղանալ:

Հանքային երակները, որոնք պարփակող ապարներով կազմված շերտերի մեջ տեղադրված են ըստ այդ շերտերի անկման անկյան և տարածման ուղղության, կոչվում են միջշերտային երակներ, իսկ նրանք, որոնք չեն համընկնում, կոչվում են կտրող երակներ: Երակները, որոնք չունեն ելք դերի երկրի մակերես, կոչվում են կույր: Եթե երակները տարածման ուղությամբ ունեն ոսպնյակաձև լայնացումներ, ապա կոչում են ոսպնյակաձև երակներ, իսկ որոնց լայնացումները հասնում են մեծ չափերի կոչվում են խըցային երակներ(նկ.2.6):

Հանքային երակը, որը բաղկացած է զոգահեռ կարճ երակներից, որոնք պարփակող ապարների նկատմամբ տեղադրված են ուղղահայաց, կոչվում են աստիճանաձև երակներ(նկ.2.7):

Ոսպնյակ: Սա կարճ տարածության վրա բոլոր կողմերից սեպավորված ոսպի ձև ունեցող հանքային մարմին է: Ոսպնյակի հզորությունը համեմատած նրա ձգվածությանը, շատ փոքր է: Ըստ երկարության, դրանք կարող են հասնել մի քանի հարյուր մետրի (նկ.2.8):

Խողովակաձև հանքային մարմիններ: Սրանք հանդիպում են բավականին հազվադեպ: Տիպիկ ներկայացուցիչներն են քիմբերլիտային խողովակները, որոնք կտրվածքում ունեն էլիպսի կամ շրջանի ձև: Կտրվածքում խողովակի շառավիղը կարող է հասնել մի քանի հարյուր մետրի, իսկ ըստ խորության` տարածվել մի քանի կիլոմետր:

Հանքային սյուներ: Սրանք հիմնականում երակային տիպի հանքային մարմիններ են, սակայն ի տարբերություն բուն երակայինի, հանքայնացումը ըստ մարմնի երկարության տեղաբաշխված է խիստ անհամչափ: Սովորաբար այդպիսի երակներում առաջնային հանքային միներալները կենտրոնանում են երակների որոշ տեղամասերում` առաջացնելով հանքային սյուներ, հանքային բնիկներ, գրպաններ և խառը տձև մարմիններ(նկ.2.9):

3. ՀԱՆՔԱԲԵՐՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՆԱԽԱԴՐՅԱԼՆԵՐԸ

Հանքաբերության որոնման համար կարևոր են հանդիսանում շերտագրալիթոլոգիական, մագմատիկ, կառուցվածքային, երկրաքիմիական, երկրաֆիզիկական և երկրաձևագիտական երկրաբանական նախադրյալները:

3.1. Շերտագրալիթոլոգիական նախադրյալներ

Այս նախադրյալների էությունն այն, որ շատ հանքավայրեր, հատկապես նստվածքային ծագման, տեղադրված են լինում երկրաբանական կտրվածքի որոշակի շերտագրական ստորաբաժանման` շերտախմբի, հարկի կամ հորիզոնի մեջ: Օրինակ`աշխարհի ածխի խոշոր հանքավայրերը`Դոբասը, Կարագանդան, Կուզբասը, տեղադրված են կարբոնի դարաշրջանի շերտախմբերում, իսկ ալյումինի, ֆոսֆորի, մանգանի հանքավայրերը ձևավորվում են ռեգիոնալ երկարատև ընդմիջման ընթացքում և սովորաբար առաջանում են հողմահարման կեղևում:

Լիթոլոգիան զբաղվում է նստվածքային ապարների նյութական կազմի, կառուցվածքի և առանձին տիպերի ծագման և նստվածքառաջացման ընդհանուր տեսությամբ. Նստվածքային ապարների լիթոլոգիան և ֆացիալ անալիզը երկրաբանական գիտությունների մեջ առանձին ինքնուրույն ուսունմնասիրության բաժին է: Լիթոլոգիական ուսումնասիրությունները իրականացվում են նստվածքային շերտախմբերի կառուցվածքային սխեմաների, կտրվածքների և քարտեզների կառուցումով: Այդ նյութերի օգնությամբ որոշում են շրջանի կամ ավազանի համար նստվածքային ծագման օգտակար հանածոների հանքավայրերի տեղաբաշխման օրինաչափությունները: Ղեկավարվելով նշված օրինաչափություններով լուծում են որոնման և հետախուզման խնդիրները` ինչպես կատարել որոնաղական աշխատանքները, ինչ եղանակով կատարել երկու հետախուզական կետերի միջև միջարկումը և այդ կետերով կառուցված եզրագծից դուրս արտարկումը: Լիթոլոգիական նախադրյալի հիմնական հասկացություններից մեկը նստվածքների կուտակման պայմանն է` նստվածքային ֆացիան: Ֆացիալ պայմանների փոփոխությունը կարող է լինել կտրուկ և աստիճանական, որը կախված է շատ գործոններից`նստվածքակուտակման բնույթից, հողմահարումից, տարածքի տեկտոնական շարժման բնույթից, հին մակերևույթի լանդշավտի փոփոխումից և այլն: Լիթոլոգիական տվյալների հիման վրա որոշում են տվյալ շրջանում կամ ավազանում նստվածքային ծագման շերտախմբերում օգտակար հանածոների առաջացման և բաշխվածության օրինաչափությունները: Լիթոլոգիական նախադրյալները քննարկվում են շերտագրական նախադրյալների հետ համատեղ:

Իմանալով թե ապարների ինչպիսի ֆացիալ տիպերով են ներկայացված նստվածքային ծագման օգտակար հանածոները, և թե ինչպիսի ապարների հետ են հանդես գալիս հիպոգեն և հիպերգեն հանքավայրերը, կարելի է որոնման ժամանակ մեծ հաջողությամբ օգտվել այդ չափանիշներից: Օրինակ՝ ծովային ֆացիայի երկաթ պարունակող հանքաշերտերը` կազմված օօլիտներից, օրգանական նստվածքներից և ցեմենտից, բավականին հեշտ հայտնաբերվում են որոնման նպատակով կատարվող երկրաբանական հանույթներում: Կրաքարային շերտախմբերի հետ կապված են ֆլյուորիտի, բարիտի, մագնեզիտի հանքավայրերը, ավազաթերթաքարայինների հետ՝անագ վոլֆրամային հանքավայրերը, մետամորֆիկ թերթաքարերի հետ՝ մուսկովիտի, գրաֆիտի և ֆլոգոպիտի հանքավայրերը:

Լիթոգեոքիմիական նախադրյալը արդի ժամանակաշրջանում հանդիսանում է ամենաառաջնակարգ նախադրյալներից մեկն է, որը թույլ է տվել բավականին կարճ ժամանակահատվածում բացահայտել մեծ քանակի մետաղական և ոչ մետաղական հանքավայրեր:

Խորքային ծագման հանքավայրերի համար շերտագրալիթոլոգիական օրինաչափություններն ունեն երկրորդական նշանակություն, քանի որ դրանք մեծամասամբ նստվածքային ապարների հետ միաժամանակ չեն առաջանում:

3.2. Մագմատիկ նախադրյալներ

Այս նախադրյալների հիմքում ընկած է խորքային ծագման հանքավայրերի գենետիկական կապը մագմատիկ գործընթացի հետ, համաձայն որի հանքանյութերը մագմատիկ օջախից մագմայի կամ տաք ջրերի ու գազերի օգնությամբ բարձրանում են դեպի երկրակեղևի վերին հորիզոնները` առաջացնելով օգտակար հանածոների հանքավայրեր: Այդպիսի հանքավայրերի առաջացման և երկրակեղևում բաշխվածության օրինաչափությունները պայմանավորված են հետևյալ դրույթներով`

1. առաջանում են միաժամանակ մագմատիկ մարմինների հետ միատեսակ ֆացիալ պայմաններում,

2. կապված են ինտրուզիվ երակների հետ,

3. հանդես են գալիս որոշակի խմբի մագմատիկ ապարների հետ,

4. տարածականորեն ինտրուզիվ զանգվածներում ունեն բաշխվածության որոշակի օրինաչափություն,

5. ունեն որոշակի երկրաքիմիական հատկություններ:

Որոնման համար հատկապես կարևոր նշանակություն ունեն այն տարածքները, որտեղ կան փոքր և միջին չափերի ինտրուզիաներ, երակներ, շթոքներ, և դրանցով առաջացած հանքավայրերը նույն մագմատիկ գործունեության արդյունք են: Օրինակ` ապատիտի, երկաթի, տիտանի, պղնձի, տանտալի, ինդիումի հանքավայրերը կապված են ալկալի կազմություն ունեցող ինտրուզիվ ապարների հետ, իսկ հիմնային և գերհիմնային կազմության ինտրուզիաների հետ կապված են մեծ չափերի հասնող նիկել-պղինձ-սուլֆիդային հանքագոյացումները:

Բացահայտված է, որ գոյություն ունի կախվածություն հանքայնացման և այս կամ այն ֆացիայի մագմատիկական ծագման ապարների միջև: Սովորաբար առանձնացնում են ֆացիաների չորս խումբ՝ 1)հրաբխային և դրանց հետ կապված հետհրաբխային մարմինները, 2)հիպաբիսալ ապարներով կազմված մարմիններ, որոնց թվին են պատկանում նաև փոքր ինտրուզիաները, 3)միջին խորությունների ինտրուզիվ մարմինները, 4)մինչկեմբրիի հասակի աբիսիալ ինտրուզիաները:

Հրային ապարների ֆիզիկական և քիմիական հողմնահարման միջոցով առաջանում են գետացամաքային ինֆիլտրացիոն նըստվածքային ծագման հանքավայրեր: Օրինակ`գերհիմնային ապարների զանգվածների հողմնահարման հաշվին առաջանում են պլատինի և ալմաստի ցրոնային հանքավայրեր, իսկ թթվային բնույթի ինտրուզիաների հողմահարումից` մակերեսային ծագման գետացամաքային և նստվածքային հանքավայրեր, օրինակ` ոսկու, անագի, վոլֆրամի, տանտալի և այլն: Ինտրուզիաների հողմահարումով պայմանավորված է նաև ներծին հանքավայրերի առաջացումը:

Կախված խոշոր ինտրուզիվ զանգվածների հողմահարման կտրվածքի խորության մեծությունից` տարբերում են հետևյալ երեք դեպքը`

1) հողմահարման կտրվածն անցնում է ինտրուզիվ զանգվածի մակերևույթին մոտ, բայց չի հատում ինտրուզիան: Ինտրուզիան արտահայտված է բազմաթիվ երակների, շրջակա ապարների հիդրոթերմալ փոփոխվածությամբ և հիդրոթերմալ ծագման հանքավայրերի առկայությամբ: Նման պայմաններում առաջանում են ցածր ջերմաստիճանային ծագման ցինկի, կապարի, սնդիկի կուտակումներ,

2) եթե հողմահարման կտրվածքն անցնում է ինտրուզիվ զանգվածի վերին մասով և նրա մակերևույթին նկատվում է ինտրուզիայի առաստաղի և նրան ծածկող ապարների հերթափոխություն: Նման վիճակը բարենպաստ է հետմագմատիկական ծագման հանքավայրերի հայտնաբերման համար, ինչպես առաստաղի ապարներում, այնպես էլ բուն ինտրուզիայում,

3) երբ հողմահարման կտրվածքը ինտրուզիվ զանգվածում շատ մեծ է, որի հետևանքով, դրանով պայմանավորված խորքային ծագման հանքավայրերի հայտնաբերումը դառնում է քիչ հավանական:

3.3. Կառուցվածքային նախադրյալներ

Սրանք միևնույն ժամանակ կոչվում են տեկտոնական նախադրյալներ: Էությունն այն է, որ հանքավայրերի բաշխվածության օրինաչափությունները պայմանավորված են ուսումնասիրվող տեղամասի տեկտոնական կառուցվածքի`գեոսինկլինալների, պլատֆորմների, ռիֆտային գոտիների և դրանցում առկա ծալքավորումների ու խզումների հետ:

Գեոսինկլինային գոտիներին հատուկ են բազմազան միներալային կազմություն ունեցող խորքային ծագման հանքավայրեր, իսկ նստվածքային ծագման հանքավայրերը այս գոտիներում գրեթե ամբողջությամբ ենթարկված են երկրորդական փոփոխության, որոշ դեպքերում նույնիսկ ամբողջությամբ քայքայված են: Պլատֆորմային գոտիներին բնորոշ են միօրինակ նստվածքային և հողմահարման միջոցով առաջացած հանքավայրերը: Գեոսինկլինալայանից պլատֆորմային գոտիներին անցման տարածքները` առաջնային և ծայրամասային իջվածքները, նպաստավոր են նավթաբեր և ածխաբեր խոշոր ավազաններ ձևավորելու համար: Այստեղ ապարների ներքին կառուցվածքը (ճեղքավորվածությունը, ծակոտկենությունը) նպաստում են հետմագմատիկ ծագման հանքագոյացումներին, ինչպես նաև հեղուկ և գազային հանքանյութերի կուտակումներին:

Հոծ զանգվածային ապարներում նման կուտակումներ չեն գոյանում: Օրինակ, Քաջարանի հիդրոթերմալ ծագման պղինձ-մոլիբդենի հանքավայրում հանքանյութերը կուտակված են հիմնականում խիստ ճեղքավորված և ծակոտկեն մոնցոնիտներում, մինչդեռ հոծ զանգվածային կառուցվածք ունեցող մոնցոնիտները հիդրոթերմալ փոփոխվածության գրեթե չեն ենթարկվել, և այդ պատճառով հանքայնացումը նրանց մեջ արտահայտված է շատ թույլ:

Խզումային տեկտոնական խախտումները կարևոր դեր են խաղում հանքառաջացնող լուծույթների շրջանառության և հանքամարմինների ձևավորման գործում: Այն դեպքում, երբ այդ խախտումները հետհանքային ծագում ունեն, դրանք կտրատում են հանքամարմինները և դժվարացնում հանքավայրերի հետախուզման, և հետագա շահագործման աշխատանքները:

3.3. Երկրաքիմիական նախադրյալներ

Երկրաքիմիական տեսանկյունից որոնման համար կարևոր դեր են կատարում հետևյալ որոնման նախադրյալները`

1) քիմիական տարրերի վարքագիծը խորքային հանքառաջացման պրոցեսում, հատկապես մետամորֆային և մետասոմատիկ պրոցեսների ընթացքում,

2) քիմիական տարրերի վարքագիծը հանքառաջացման արտաքին գոտում (օքսիդացման գոտում),

3) տարրերի, միներալների պարագենետիկ առաջացման օրինաչափությունները:

Լեռնային ապարներում որոշ քիմիական տարրերի բարձր պարունակությունները իրենց կլարկի համեմատ վկայում են դրանց հանքայնացման մասին: Միևնույն ժամանակ որոնման համար մեծ նշանակություն ոււնեն տարրերի ցրման առաջնային և երկրորդային գոտիները, որոնք առաջանում և տեղաբաշխվում են հանքամարմնի շրջակայքում կամ նրա մերձակա տարածքում: Ցրման առաջնային գոտում տարրի տոկոսային պարունակությունը գերազանցում է տվյալ մարզի, շրջանի ֆոնային պարունակությանը երեք և ավելի անգամ: Տարրերի ցրման երկրորդային գոտիներն առաջանում են հին և ժամանակակից հողմնահարման գոտիներում ցրման առաջնային գոտիների, ինչպես նաև այդ տարրերը պարունակող ապարների հաշվին:

Տարրերի և միներալների պարագենետիկ կապը շատ կարևոր որոնողական նախադրյալ է, քանի որ հայտնաբերելով մեկը, կարող ենք նույն հաջողությամբ հայտնաբերել մյուսը: Օրինակ, կապարացինկային հանքանյութերը պարունակում են Ag, Cd պարագենետիկ տարրեր, երկաթային հանքանյութերը` Mn, V, Bi, Co ուրանի հանքանյութերը` Ni, Co, Cu կամ Co, Bi, Ni, Ag:

Խորքային ծագման հանքավայրերում որոնման համար կարևոր նշանակություն ունեն հանքավայրերի առաջացման պարագենետիկ հատկությունները: Օրինակ, բրոմը և պլատինը, նիկելն ու կոբալտը, նիկելն ու պղինձը, պղինձն ու մոլիբդենը և այլն: Նստվածքային հանքավայրերի համար`քարածուխն ու գերմանիումը, քարածուխն և ուրանը, ուրանն ու ֆոսֆորը և այլն:

3.5. Երկրաձևագիտական նախադրյալներ

Մակերևույթին մոտ առաջացող հանքավայրերն այս կամ այն կերպ կապված են երկրակեղևի ձևավորման հետ: Հողմահարման կեղևում առաջացած մնացորդային հանքավայրերի և հին ցրոնների որոնման համար զգալի նշանակություն ունի որոնման ենթակա տարածքի հնէաաշխարհագրական պայմանների վերլուծությունը: Օրինակ`աերոլուսանկարների վերծանումը հնարավորություն է տալիս որոշել ժամանակակից բեկորային ծագման նստվածքների կուտակման վայրերը, ինչպես նաև մեծ և փոքր ինտրուզիաների, հին և ժամանակակից խզվածքների և քվարցային երակների տարածման տարածքները, որոնք հնարավորություն են ընձեռում մեծ ճշտությամբ տարանջատել որոնման ենթակա տարածքները:

4. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ՆՇԱՆՆԵՐ

Որոնման կամ հանքաբերության նշաններ համարվում են այն երևույթները կամ տվյալները, որոնք վկայում են տվյալ տեղանքում օգտակար հանածոյի առկայության մասին: Դրանք ըստ բնույթի լինում են ուղղակի և անուղղակի:

Ուղղակի նշաններն են. 1)օգտակար հանածոյի անմիջական ելքը դեպի երկրի մակերես, 2)օգտակար հանքանյութերի և տարրերի ցրման առաջնային և երկրորդային գոտիները և հոսքերը, 3)լեռնային արդյունաբերության և օգտակար հանածոների մշակման վերաբերյալ պատմական տեղեկությունները և տեղանքի աշխարհագրական անունները, 4)օգտակար հանածոյի առանձնահատուկ ֆիզիկական հատկությունները:

Անուղղակի նշաններն են. 1)հանքամարմինը շրջափակող ապարների փոփոխվածությունը, 2)պարփակող ապարների մեջ հանքայնացմանն ուղեկցող երակային ծագման միներալների առկայությունը, 3)օգտակար հանածոյի և պարփակող ապարների տարբեր ֆիզիկական հատկությունները, 4)ռելիեֆի առանձնահատուկ դրսևորումները, 5)տարածքի հիդրոերկրաբանական և բուսաբանական առանձնահատկությունները:

4.1. Հանքավայրերի որոնման ուղղակի նշաններ

4.1.1. Օգտակար հանածոյի անմիջական ելքերը

Բնական կամ արհեստական մերկացումներում օգտակար հանածոների անմիջական ելքերը վկայում են հանքանյութերի կուտակումների մասին և հիմնական որոնողական նշաններ են:

Հանքամարմինների ելքերի մոտ` հողմահարման գոտում, որպես կանոն, հանքամարմինների հզորությունը, նյութական կազմությունը և կառուցվածքը լինում են խիստ փոփոխված:

Հանքավայրերի վերին մասերի վրա մեծ ազդեցություն է գործում գրունտային ջրերի շրջանառությունը, որոնք բերում են սուլֆիդային կազմության հանքանյութերի օքսիդացման: Օքսիդացման գոտին գրեթե ամբողջովին բացակայում է բարձր լեռնային շրջաններրում, որտեղ էռոզիայի արագությունը գերազանցում է օքսիդացման գոտու առաջացման արագությանը: Հանքայնացման ելքերի մոտ, ըստ միներալների կայունության և փոփոխության աստաճանի, բոլոր հանքավայրերը բաժանվում են չորս խմբի՝

1) հանքավայրերի խումբ, որոնց մոտ հիմնական հանքային միներալները օքսիդացման գոտում կայուն են և դուրս չեն բերվում հանքամարմնից(երկաթի, մանգանի օքսիդներ և հիդրօքսիդներ, բոքսիտներ, քրոմիտներ, կասիտերիտ),

2) երկրորդ խմբի մեջ մտնում են այն հանքավայրերը, որոնցում սկզբնական հանքառաջացնող միներալները օքսիդացման գոտում անկայուն են, սակայն փոխարինվում են երկրորդական կայուն միներալներով: Դրանց են պատկանում կապարի, մկնդեղի, ծարիրի, բիսմութի, երկաթի և մանգանի կրաքարային հանքավայրերը: Այս հանքավայրերում օգտակար բաղադրիչի դուրս բերում գործնականում տեղի չի ունենում, և ըստ խորության պարունակությունը չի փոխվում (հալենիտ–ցեսուրիտ, արսենոպիրիտ – սկորոդիտ և այլն),

3) երրորդ խմբում ներառած են հանքավայրեր, որոնց հանքային միներալները կայուն չեն, իսկ երկրորդական միներալները, առաջացած օքսիդացման գոտում, լուծվում են և դուրս են գալիս հանքային մարմնի սահմաններից: Այս խմբին են պատկանում սուլֆիդային հանքաքարով ներկայացված ցինկի, պղնձի, նիկելի, կոբալտի ուրանի և ոսկու հանքավայրերը: Օգտակար բաղադրիչի պարունակությունը վերին հորիզոններում ավելի փոքր է, քան ներքևի հորիզոններում,

4) չորորդ խմբում մտնում են այն հանքավայրերը, որոնց մոտ երկրորդական միներալները պարունակում են այնպիսի տարրեր, որոնք բացակայում են առաջնային հանքաքարում: Օրինակ վուլֆենիտը`PbMoO₄ և վանադինիտը` Pb₅(VO₄)₃Cl բնորոշ են կապարի հանքավայրի օքսիդացման գոտուն, այլ ոչ թե մոլիբդենի և վանադիումիհանքավայրերի օքսիդացման գոտիներին:

Բացի քիմիական փոփոխություններից, հանքային մարմինների ելքերի մոտ հաճախ նկատվում են մեխանիկական փոփոխություններ` տեղադրման տարրերի փոփոխություն լանջերի վրա, ելքերի մոտ հանքային մարմինների հզորության փոփոխություն ի հաշիվ հեշտ և արագ լուծվող միներալների, հզորության ավելացում` շնորհիվ օքսիդացած հանքային միներալների ուռչելու հատկության և հանքային մարմինների վրա դրական և բացասական միկրոռելիեֆի առաջացումների:

4.1.2. Քիմիական տարրերի ցրման առաջնային գոտիներ և հոսքեր

Քիմիական տարրերի ցրման առաջնային գոտիները և հոսքերը հանքամարմինների շարունակություններն են և ունեն նույն քիմիական և միներալային բաղադրությունը, սակայն հեռավորությունից կախված կարող են փոփոխվել ու տարբերվել հանքակուտակումների բաղադրությորնից: Նման տարբերությունը պայմանավորված է քիմիական տարրերի տեղաշարժի ունակությամբ: Ցրման գոտիները լինում են առաջնային, երկրորդային, իսկ որոշ դեպքերում հանդես են գալիս նաև ցրման հոսքերի տեսքով: Առաջնային գոտիների մեծությունը և տարածումը կախված է հանքայնացման բնույթից, տարրերի տեղաշարժման ունակությունից, հանքամարմինը պարփակող ապարների ճեղքավորվածությունից, ծակոտկենիությունից, հանքամարմնի ձևից, չափերից և հանքառաջացման բնույթից: Ըստ կառուցվածքի քիմիական տարրերի ցրման առաջնային գոտիները սխեմատիկ կերպով կարելի է ներկայացնել հետևյալ ձևերով(նկ.4.1):

Բազմամետաղային հանքավայրերի ցրման առաջնային գոտիներին բնորոշ է տարրերի բաշխման հետևյալ գոտիականությունը`

Օրինակ`կարևոր նշանակություն ունի յոդ տարրի ցրման գոտու ուրվագծումը բազմամետաղային պղինձ-մոլիբդեն, պղինձ-նիկել-անագ, ոսկի-մկնդեղ կույր հանքավայրերի որոնման համար: Այս տարրի ցրման առաջնային գոտին տեղաբաշխվում է հանքամարմնից 200մ բարձրության վրա, իսկ հորիզոնական ուղղությամբ կարող է տարածվել մինչև 50-100մ:

Ցրման առաջնային արէալների պարզ ձևերը առաջանում են ինֆիլտրացիայի կամ դիֆուզիայի շնորհիվ առանձին հանքային մարմնի շուրջը միափուլ հանքանստեցման դեպքում: Նման պարզ առաջնային ցրման արէալը հատակագծի վրա կարելի է պատկերել հետևյալ ձևով (նկ.4.2):

Նստվածքային ծագման հանքավայրերում ցրման առաջնային գոտիները հանքամարմինների անմիջական շարունակություններն են: Հանքամարմնից հեռանալով` տարրերի պարունակությունները աստիճանաբար նվազում են: Մեծամասամբ այդպիսի հանքակուտակումները և պարփակող ապարները առաջանում են միաժամանակ:

Հրաբխանստվածքային ծագման հանքավայրերի ցրման առաջնային գոտիները բազմաբաղադրիչ են: Դա պայմանավորված է հրաբխային հիդրոթերմալ լուծույթների բաղադրությամբ: Նման ծագման հանքավայրերում բացակայում է տարրերի ծագման գոտիականությունը:

4.1.3. Քիմիական տարրերի ցրման երկրորդական գոտիներ և հոսքեր

Սրանք առաջանում են հանքավայրերի և դրանց ցրման առաջնային գոտիների քայքայման հետևանքով: Երկրորդային ցրման հոսքերը նույն ցրման գոտիներն են, միայն այն տարբերությամբ, որ ունեն ձգված տեսք և բարձր պարունակության տարրերը քայքայման(դենուդացիոն) միջավայրից դեպի նստեցման(կուտակման) միջավայր տեղափոխվում են պինդ, հեղուկ և գազանման վիճակում:

Երկրորդական ցրման գոտիները և հոսքերը, կախված նյութի քայքայման ձևի բնույթից և ֆազային վիճակից, լինում են մեխանիկական, աղային, հիդրոերկրաքիմիական, գազային և կենսաերկրաքիմիական:

Ցրման մեխանիկական գոտիները և հոսքերն առաջանում են մակերևութային պայմաններում քիմիապես կայուն օգտակար հանածոների ֆիզիկական հողմահարման հետևանքով: Ըստ հողմահարված հանքաբեկորների մեծության և ագրեգատային վիճակի լինում են խոշորաբեկորային, սկվածքային, ավազային և նուրբ-դիսպերս կավային: Նշված բոլոր մեխանիկական ցրման գոտիները և հոսքերը գտնվում են ցամաքային, սելավային, գետային, սառցադաշտային և այլ մեխանիկական ծագման բեկորային գոյացումներում:

Ցրման աղային գոտիները և հոսքերն առաջանում են հանքանյութերի քիմիական քայքայման, լուծման և տեղափոխման հետևանքով: Ցրման տարրերը շրջակա ապարների մեջ նստում են աղային միացությունների ձևով: Ցրման առաջնային գոտիների երկարատև առաջացման հետևանքով դրանց մեջ կուտակվում են ոչ միայն հեշտ լուծելի աղեր, այլ նաև քիմիապես կայուն միներալներ:

Ցրման հիդրոերկրաքիմիական գոտիները և հոսքերն առաջանում են հանքամարմիններից ու ցրման առաջնային գոտիներից հանքանյութերի բաղադրության մեջ մտնող տարրերի լուծման և տեղափոխման հետևանքով: Գետերի ջրերում հիմնական միներալիզատորներ են քլորը, նատրիումը, ծծումբը, կալցիումը և սիլիցիումը: Միներալացված ստորգետնյա ջրերը ըստ իրենց մեջ լուծված տարրերի խիստ տարբերվում են բարձր կոնցենտրացիա ունեցող գետրի և ծովերի ջրերից: Ստորգետնյա ջրերում լուծվող տարրերը բաժանվում են չորս խմբի,

1) հիմնական, կազմում են ջրում լուծված տարրերի հիմնական զանգվածը – Na, K, Ca, Mg, Cl, S, N, O, C, Al, SI.

2) էլեմենտներ՝ հանդիպող քիչ քանակությամբ – Li, Rb, Sr, Ba, Pb, Zn, Cu, Ni, Mn, Br, I, F, B, P, As,

3) շատ չնչին քանակությամբ հազվադեպ հանդիպող տարրեր – Cr, Co, Ti, Hg, Cd, Se, Mo, Ag, Au, Be, W, V, Sn, Sb,

4) ռադիոակտիվ տարրեր – U, Ra, Th, Rn, և այլն:

Ջրերում հանքառաջացնող տարրերի կուտակման համար անհրաժեշտ են հետևյալ հիմնական պայմանները,

1) առաջնային և երկրորդային միներալների առկայությունը, որոնցից կազմված են հանքային մարմինները, և դրանց ցրման գոտիները,

2) տարրերի ջրային միգրացիայի ինտենսիվությունը,

3) դեպի հանքային մարմինները ստորգետնյա ջրերի մուտքն ապահովող բարենպաստ երկրաբանակառուցվածքային պայմանները,

4) բարենպաստ պալեոաշխարհագրական և պալեոհիդրոերկրաբանական պայմանները,

5) պարփակող ապարների իներտությունը`խոչնդոտելով լուծույթներից էլեմենտների նստեցմանը, և հետևաբար հնարավորություն ստեղծելով ջրային ցրոնայիարԷալներ ստեղծելու համար: Մետաղների պարունակությունները մետաղական հանքավայրերի ջրային ցրոնային գոտիներում մեծանում է են 1-2 անգամ:

Գազային ցրման գոտիները հողաբուսական ծածկույթի, մակերևույթին մոտ այն տարածքներն են, որտեղ նմուշահանված օդի բշտիկների մեջ հանդիպում են ընդերքից գոլորշացած գազերի միացություններ: Ցրման այդպիսի գոտիներ առաջացնում են բնածին սնդիկի, ածխի, նավթի, գազի և որոշ ռադիոակտիվ էլեմենտներ պարունակող հանքակուտակումները: Գազային անջատումները, որոնք բխում են երկրակեղևի խորը խզվածքներից, նույնպես ունեն կարևոր որոնողական նշանակություն: Գազային ցրման գոտիները առաջանում են ածխի, նավթի, սնդիկի, այրվող գազերի և ռադիոակտիվ էլեմենտներ պարունակող հանքավայրերի վրա և ծառայում են խորը հորիզոնների վրա տեղադրված այդ հանքավայրերը հայտնաբերելու համար: Ըստ ապարների ռադիոակտիվության աստճանի հանքաքարերը և միներալները բաժանվում են չորս խմբի.

1) ոչ ռադիոակտիվ ապարներ - ակտիվությունը համարժեք է ուրանի հետևյալ պարունակությանը`

2) ապարներ բարձր ռադիոակտիվությամբ - ակտիվությունը էկվիվալենտ է ուրանի հետևյալ ակտիվությանը`

3) ռադիոակտիվ ապարներ և ռադիոակտիվ աղքատ հանքաքարեր - ակտիվությունը համարժեք է ուրանի հետևյալ պարունակությանը `

4) բարձր ռադիոակտիվությամբ հանքաքարեր և աղքատ հանքաքարեր - ակտիվությունը համարժեք է ուրանի հետևյալ պարունակությանը `

5) հարուստ և U-ի և Th-ի շարքային հանքաքարերի ակտիվությունը և համարժեք է պարունակությանը:

Մագմատիկ ապարներից ամենաբարձր ռադիոակտիվությամբ օժտված են թթու կազմության մանրահատիկ գրանիտների տարատեսակները, իսկ գերհիմնային և հիմնային ապարներն ունեն ավելի թույլ ռադիոակտիվություն: Ըստ ռադիակտիվության աստիճանի խիստ տարբերվում են նստվածքային ապարները: Ամենառադիոակտիվ նստվածքային ապարներն են տորֆը, ածխային թերթաքարերը, ամենաթույլը՝ քարաղը, գիպսը, կրաքարը, դոլոմիտը:

Սնդիկի հանքավայրերը ծածկող հողաբուսական ծածկույթի օդում միշտ գոյություն ունի սնդիկի գոլորշու մեծ պարունակություն:

Գազային էմանացիաները, հատկապես պայմանավորված խորքային օջախների հետ, շատ կարևոր որոնողական գործոն են, քանի որ ծառայում են մթնոլորտաքիմիական հանույթի հիմքը: Նման հանույթի կատարման արդյունքում հնարավորություն է ստեղծվում առանձնացնել ոչ միայն հանքատար ստրուկտուրաները, ալյ նաև բացահայտել նավթի, գազի և քարծխի հանքավայրերը:

4.1.4. Օգտակար հանածոների մշակման վերաբերյալ պատմական տեղեկությունները և աշխարհագրական անունները

Օգտակար հանածոյի առկայության մասին կարևոր տեղեկություն կարող են տալ տարբեր ֆոնդային, արխիվային և գրականության աղբյուները` ճանապարհորդական հաշվետվությունները, երկրաբանական հետազոտությունները և երկրաբանական հանույթները: Օգտակար հանածոյի առկայության մասին ուղղակի նշում է նաև հին ժամանակներում հանքաքարի արդյունահանման և մշակման հետքերը: Դրանք հին, մեծամասամբ փխրուն նստվածքներով ծածկված լեռնային փորվածքներ են` հանքափողեր, հանքուղիներ, հետախուզահորեր, բացահանքեր և այլն: Հին լեռնային փորվածքներ, կապված օգտակար հանածոների մշակման հետ, հայտնի են շատ աշխարհագրական վայրերում` Ուրալում, Սիբիրում, Միջին Ասիայում, Կովկասում, Կարելիայում և այլն: Հին փորվածքներ հանդիպում են նաև վաղ ժամանակներից մարդկության կողմից օգտագործվող օգտակար հանածոների հանքավայրերում, ինչպիսիք են` երկաթը, կապարը, պղինձը, ոսկին, անագը, արծաթը, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերը և այլն: Եվ հակառակը՝ օգտակար հանածոների հանքավայրերում, որոնք մարդկության կողմից վաղ ժամանականերում չեն օգտագործվել(մանգան, քրոմ, նիկել, վոլֆրամ, մոլիբդեն և այլն), դրանք իսպառ բացակայում են:

Օգտակար հանածոների առկայության մասին տեղեկություններ կարելի է ստանալ նաև տեղի բնակչության հարցումներից: Բացի դրանից, անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել սարերի, գետերի և բնակավայրերի անվանումների վրա, որոնք ցույց են տալիս օգտակար հանածոյի հնարավոր առկայության մասին: Օրինակ` գետ Սըլյուդյանկա, սար Մագնիտնայա և այլն:

4.2. Հանքավայրերի որոնման անուղղակի նշաններ

4.2.1. Հանքայնացումը շրջապատող ապարների փոփոխվածությունը

4.2.2. Հանքայնացմանն ուղեկցող երակային ծագման միներալների առկայությունը

Հայտնի է, որ էնդոգեն և հատկապես հիդրոթերմալ ծագման հանքավայրերի համար երբեմն բնորոշ է այն կազմող միներալների բաշխվածության գոտիականություն: Այդ դեպքում երակային միներալներով կազմված գոտիները կազմում են հանքային մարմինների եզրային մասերը և որոշ դեպքերում տարածվում հանքամարմնից մեծ հեռավորությունների վրա պարփակող ապարներով վերև և թևերի վրա: Նման հիդրոթերմալ ծագման ոչ հանքային գոտիները լավ որոնման նշաներ են:

Ըստ սկզբնական նյութի բաղադրության, որոնցից առաջանում են երակային միներալները և դրանցով կազմված գոտիները բաժանվում են չորս խմբի:

Առաջին խմբին պատկանում են այն գոտիները, որոնք առաջացել են հանքամարմիններն առաջացնող հանքատար լուծույթների հաշվին:

Երկրորդ գոտու միներալներն առաջացել են հանքամարմնի շրջակա ապարների մետասոմատիզմի հետևանքով, որոնք հետագայաում անջատվել են դրանից և տեղափոխվել են:

Երրորդ գոտու միներալներն առաջացել են ավելի վաղ հանքագոյացումների ներքին մետասոմատիզմի և վերանստեցման շնորհիվ:

Չորրորդ գոտու ոչ հանքային երակային ծագման միներալներն ունեն խառը առաջացում:

Առաջին գոտու տիպոմորֆ միներալներն են բարիտը, ֆլյուորիտը, հազվադեպ սիդերիտը և քվարցը, երբեմն էլ կալցիտը և այլ կարբոնատներ: Երկրորդ գոտու տիպոմորֆ միներալներն են կալցիտը, դոլոմիտը, մագնեզիտը, մանգանակալցիտը, սիդերիտը և այլ կարբոնատներ: Երրորդ տիպի ոչ հանքային գոտու տիպոմորֆ միներալները ներկայացված են տարբեր երակային միներալներով, որոնք երակների ձևով տեղաբաշխված են լինում հանքային երակներից մինչև 100 մ հեռավորության վրա:

Նշված երակային միներալները և դրանցով կազմված գոտիներն ունեն մեծ որոնողական նշանակություն հատկապես ծածկված և թաղված հանքավայրերի որոնման համար: Սակայն անհրաժեշտ է այն տարբերել այն երակային միներալներից և դրանցով կազմված գոտիներից, որոնց ծագումը պայմանավորված չէ հանքառաջացման պրոցեսներով:

4.2.3. Օգտակար հանածոյի և պարփակող ապարների ֆիզիկական հատկությունների տարբերությունները

Ապարների և հանքաքարերի տարբեր ֆիզիկական հատկությունները որոնման գեոֆիզիկական մեթոդների հիմքը են: Երկրաֆիզիկական անոմալիաների տակ հասկանում են նորմալ ֆոնային արժեքներից ֆիզիկական դաշտերի զգալի փոփոխությունները: Այս կամ այն երկրաֆիզիկական անոմալիայի առկայությունը մատնանշում է ֆիզիկական դաշտի անհամասեռության մասին, և հետևաբար տարածքում հնարավոր հանքակուտակաման մասին, կամ թույլ է տալիս գնահատել հետախուզվող տարածքի երկրաբանական կառուցվածքը: Դրա համար էլ երկրաֆիզիկակն անոմալիաները հանքավայրերի որոնողական նշաններն են:

Երկրաֆիզիկական անոմալիաները հետախուզվող տարածքի մագնիսական, գրավիտացիոն, ռադիացիոն, էլեկտրական, սեյսմաէլեկտրական, էմանացիոն, սեյսմիկական անոմալիաներն են, որոնք պայմանավորված են տվյալ տարածքի ընդերքում օգտակար հանածոյի և այն պարփակող ապարների ֆիզիկական հատկությունների տարբերությունների առանձնահատկություններով: Օրինակ`ուժեղ մագնիսական անոմալիաները կապված են մագնիսական հանքաքարերի` մագնետիտային երկաթային քվարցիտների, մագնետիտային սկառների հանքաքարերի հետ, իսկ ռադիոակտիվ անոմալիաները` ռադիոակտիվ տարրեր պարունակող հանքաքարերի հետ և այլն:

4.2.4. Ռելիեֆի առանձնահատուկ դրսևորումները

Հանքամարմինները դեպի երկրի մակերես իրենց ելքերի մոտ, բացի քիմիական փոփոխություններից, շատ հաճախ ենթարկվում են նաև մեխանիկական փոփոխությունների, որոնք առաջացնում են ռելիեֆի առանձնահատուկ ձևեր: Այդպիսի փոփոխություններից են`

1.թեքությունների վրա հանքամարմինների տեղադրման էլեմենտների փոփոխությունը,

2.հանքամարմնի հզորության նվազումը, առանձնապես այնպիսի հանքանյութերի մոտ, որոնք հեշտ լուծվում են,

3.առաջնային հանքանյութի ողողման, օքսիդացման և ուռչման դեպքում տեղի ունենցած հանքամարմնի հզորության ավելացումը: Ողողման հետևանքով առանձին նուրբ հանքային երակները կարող են միավորվել և դառնալ մեկ ընդհանուր հզոր մարմին: Երկրորդ դեպքում`օրինակ, արսենոպիրիտով հարուստ հանքաքարը օքսիդացման ժամանակ տեղակալվում է սկորոդիտով, որի շնորհիվ հանքամարմնի ծավալը մեծանում է մոտ 2,5 անգամ,

4.հանքամարմնի վրա առաջանում են բացասական (իջվածքի) և դրական(գլխարկի) ձև ունեցող ռելիեֆներ:

Ռելիեֆի բոլոր նշված առանձնատուկ ձևերը լավ որոնողական նշաններ են և միևնույն ժամանակ լավ ինդիկատորներ` հանքավայրի նախնական միներալային հումքը գնահատելու համար:

4.2.5. Ինդիկատոր բույսերը որպես որոնման անուղղակի նշաններ

Ելնելով այն հանգամանքից, որ օգտակար հանածոների հանքավայրերի ծածկող մակերևույթի վրա ձևավորվում են այս կամ այն տիպի աղային ռեժիմներ, նման տեղամասերում տեղի է ունենում բուսականության աճի փոփոխություն` աճում են որոշակի տիպի բույսեր, կամ էլ վերանում են որոշակի տիպեր: Այրելով այդ տեղամասում աճող բույսերի տերևներն ու արմատներն և կատարելով այրված արգասիքների սպեկտրալ անալիզ` որոշում են դրանց մեջ պարունակված հանքայնացումը բնութագրող տարրերի` Cu, Pb, Zn, պարունակությունները: Կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ որոշ հանքավայրերի վրա աճող բուսականության այրվածքների արգասիքներում համապատասխան մետաղների պարունակությունները ավելանում են 10-100 և նույնիսկ 1000 անգամ, համեմատած նմանատիպ բույսերի հետ, որոնք աճում են հանքավայրերից դուրս գտնվող շրջաններւմ: Բուսականության մեջ հանդիպող տարրերը, ըստ իրենց ինդիկատորային բնույթի, բաժանվում են չորս խմբի:

Առաջին խմբին պատկանում են երկրակեղևում շատ տարածված և բարձր կլարկ ունեցող տարրերը`Si, Al, Na, Fe: Սրանց պարունակությունը շատ բարձր է ինչպես հանքավայրում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս, որի համար էլ դրանց ինդիկատորային նշանակությունը չնչին է:

Երկրորդ խմբին են պատկանում բույսերի աճման համար անհրաժեշտ հիմնական տարրերը, որոնք բույսերի մեջ կան մեծ քանակուփթյամբ: Դրանք են`K, P,Ca, Mg, N: Սրանց ինդիկատորային նշանակությունը նույնպես թույլ է:

Երրորդ խմբի մեջ մտնում են Zn, Cu, Cd, Mn, Br, J, B տարրերը: Սրանց պարունակությունը բուսականության այրվածքի մեջ ավելի շատ է այն միջին պարունկությունից, որն ունի երկրակեղևը: Այս տարրերը բնութագրվում են համեմատական բարձր շարժողականությամբ երկրակեղևի մերձմակերևութային շրջաններում, այդ պատճառով էլ միջին կարգի ինդիկատոր տարրեր են:

Չորորդ խմբին են պատկանում Rb, W, Au, Ta, Nb տարրերը: Սրանք ամենալավ կենսաքիմիական ինդիկատորներներն են: Սրանց բարձր պարունակությունները բույսերի մեջ որոշակիորեն մատնանշում է համանման տարրերի նույնպիսի բարձր պարունակություններ տարածքը զբաղեցնող ապարներում:

5. ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՈՐՈՆՄԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ

Ընդհանուր որոնում: Որոնման այս կարևորագույն մեթոդով կատարվում է մանրամասն երկրաբանական հանույթի կազմումը, որն ուղեկցվում է համակարգված երկրաբանաորոնողական աշխատանքներով: Աշխատանքների նպատակը 1:200000–ից մինչև 1:50000 մասշտաբի երկրաբանական հանույթ ունեցող ստրուկտուրաներում հեռանկարյին տեղամասեր գտնելն է, որոնք ունեն բարենպաստ երկրաբանական նախադրյալներ` որոշակի տիպի օգտակար հանածոների հանքավայրեր հայտնաբերելու համար: Ընդհանուր որոնումն իրականացվում է` կիրառելով որոնման երկրաբանական, գեոֆիզիկական և գեոքիմիական մեթոդները: Այդ աշխատանքները կատարվում են հիմնականում ըստ ամբողջական խնդրի 1:25000-ից – 1:10000 մասշտաբի, որը նախատեսում է հետամուտ լինել պարզաբանելու երկու հիմնական խնդիր.

1. ուսումնասիրել որոնման ենթակա տարածքի երկրաբանատեկտոնական ստրուկտուրաները և դրանց լիթոլոգիական կազմությունները, որոնք նպաստավոր են որոշակի տիպի օգտակար հանածոների հանքավայրերի առաջացման համար,

2. ուսումնասիրել առանձին շերտագրական հորիզոնները, որոնք ունեն բարենպաստ նախադրյալներ հանքագոյացման համար,

3. ցրոնային ծագման հանքավայրերի որոնման դեպքում կատարում են գեոմորֆոլոգիական հանույթ, որի արդյունքում առանձնացնում են ռելեֆի այն առանձնահատուկ դրսևորումները, որոնք նպաստավոր են նման տիպի հանքակուտակումների համար:Ընդհանուր որոնման փուլում կատարում են սահմանափակ քանակի հորատման և լեռնահետախուզական աշխատանքներ: Կատարված աշխատանքների հիման վրա որոշակի տիպի միներալային հումքի հանքավայրի բացահայտման վերաբերյալ տրվում է ուսումնասիրված տեղամասի հեռանկարի գնահատականը: Արդյունքում առանձնացվում են այն տեղամասերը, որոնց նախադրյալները հիմք են այդ տեղամասերում մանրամասն որոնում կատարելու համար:

Մանրամասն որոնում: Մանրամասն որոնումն իրականացվում է այն մակերեսների վրա, որտեղ բացահայտվել են հեռանկարային հանքագոյացումներ, որոնք առանձնացվել են ընդհանուր որոնման փուլում կամ գտնվում են արդեն հայտնի հանքավայրերի տարածքում:

Մանրամասն որոնման խնդրիրնն է գնահատել ուսումնասիրվող տեղամասի հեռանկարը ըստ միներալային հումքի կուտակումների: Մանրամասն որոնումը կախված կատարվող աշխատանքների պայմաններից իրականացվում է ամենառացիոնալ որոնողական մեթոդներով` օգտագործելով մակերեսային լեռնային և հորատման աշխատանքներ: Մանրամասն որոնման մասշտաբը ընտրվում է 1:10000 – 1:5000: Այն կախված է ուսումնասիրվող տեղամասի երկրաբանական կառուցվածքի բարդությունից և սպասվող հանքային գոտիների, հանքային դաշտերի և առանձին հանքային մարմինների առանձնահատկություններից:

Որոնողագնահատման աշխատանքներ: Այս աշխատանքների խնդիրը որոնողական փուլում բացահայտված միներալային կուտակումների հեռանկարային գնահատումն է և դրա հիմնավորումը նախնական հետախուզման համար:

Նշված խնդիրն իրականացվում է երկրաբանական, գեոֆիզիկական և գեոքիմիական կոմպլեքս որոնման մեթոդներով` կիրառելով լեռնահետախուզական և հորատման աշխատանքներ: Ընդ որում,կախված ուսումնասիրվոող օբյեկտի չափերից և կառուցվածքի բարդությունից, կատարվում են երկրաբանական քարտեզագրում 1:10000 – 1:1000 մասշտաբի և մեծ քանակի նմուշահանում, ինչպես հանքային մերկացումներից, այնպես էլ հետախուզական փորվածքներից:

Կատարված աշխատանքների արդյունքում պետք է որոշվի հանքակուտակման երկրաբանաարդյունաբերական տիպը, նախանշվեն հատակագծի վրա ապագա հանքավայրի երկրաբանական սահմանները և տրվի ըստ խորության հանքային մարմինների դրսևորումների հիմնավորված երկրաբանական կանխատեսումը:

5.1. Հանքավայրերի որոնման մեթոդներ

Հանքավայրերի որոնման բոլոր մեթոդները նպատակահարմար է բաժանել հետևյալ հիմնական խմբերի`

1) երկրաբանկան հանույթի մեթոդ,

2) գեոֆիզիկական մեթոդներ,

3) որոնում` հիմնված մեխանիկական ցրոնային արեալների և հոսքերի ուսումնասիրման վրա,

4) որոնում` հիմնված գեոքիմիական արեալների և հոսքերի ուսումնասիրման վրա:

5.1.1. Որոնման երկրաբանական հանույթի մեթոդ

Երկրաբանական քարտեզները հիմք են որոնման տարբեր մեթոդների կատարման համար: Բացի դրանից, երկրաբանական հանույթը, որպես որոնման առանձին մեթոդ, ունի ինքնուրույն նշանակություն: Որպեսզի երկրաբանական քարտեզը բավարարի որոնման պահանջներին, դիտարկման կետերի քանակը պետք է համապատասխանի երկրաբանական հանույթի մասշտաբին(աղ. 5.1):

Որոնման նպատակով իրականացվող երկրաբանական հանույթի մասշտաբը կախված է տարածքի երկրաբանական կառուցվածքի բարդությունից և առաջադրված խնդրից:

1:1000000-1:100000 մասշտաբի երկրաբանական քարտեզները կոչվում են ռեգիոնալ քարտեզներ: Սրանք ունեն ընդհանուր պետական նշանակություն: Ավելի խոշոր մասշտաբի – 1:10000, 1:5000, 1:5000, 1:2000 և 1:1000 երկրաբանական քարտեզագրումը կատարում են հատուկ որոնման և հետախուզման նպատակով:

Որքան խոշորամաստաբ են քարտեզները, այնքան ավելի մանրամասն պետք է տրված լինի նրա լեգենդան և առանձնացված ու եզրագծված լինեն երկրաբանական ստրուկտուրաները: Որոնման համար կարևոր է, որպեսզի բոլոր երկրաբանական էլեմենտները, որոնք ունեն որոնողական նախադրյալներ և նշաններ, պատկերված լինեն քարտեզի վրա, ինչպես նաև հենակետային ստրատիգրաֆիական հորիզոնները և ապարների ֆացիալ տարբերությունները: Նշված խնդիրները լուծելու համար պետք է օգտագործվեն արդեն հայտնի, ինչպես նաև երկրաբանական հանույթի կատարման ժամանակ բացահայտված որոնողական նախադրյալները և նշանները: Որոնվող օբյեկտից կախված` ընդուված է կատարել հետևյալ մասշտաբների երկրաբանական հանույթներ(աղ.5.2):

Խոշորամասսշտաբ երկրաբանական հանույթի կարևորագույն խնդիրներն են.

1) առանձին հանքային մարմինների և օգտակար հանածոների հանքավայրերի բացահայտումը, ինչպես նաև ուսումնասրիրվող տեղանքի երկրաբանական կառուցվածքում դրանց տեղաբաշխման տարածական oրինաչափությունները,

2) տեղանքի երկրաբանական կառուցվածքի ուսումնասիրումը և նրա ձևավորման պատմությունը,

3) հանքային դաշտերի և առանձին հանքային մարմինների սահմանների մոտավոր եզրագծումը,

4) կարևորագույն երկրաբանական ցուցանիշների հաստատումը հետագա որոնողագնահատման փորվածքների և հետախուզական հորատանցքերի տրման համար,

5) բացահայտված օգտակար հանածոների հանքավայրերի համար անհրաժեշտ երկրաբանական նյութերի հավաքագրումը: Քարտեզագրման ժամանակ պետք է հաստատվեն և քարտեզի վրա ցուցադրվեն մերկացումները, տեկտոնական խախտումները, 1-2 մմ և ավելի լայնություն ունեցող ինտրուզիվ ապարները, որը տեղանքում կհամապատասխանի 1-2, 5-10, 10-20մ-ի` համապատասխանաբար ըստ 1:1000, 1:5000 և 1:10000 մասշտաբի:

Ամենակարևոր երկրաբանական էլեմենտները, ինչպիսիք են` օգտակար հանածոների ելքերը, միներալացված գոտիները, փոփոխված ապարները, տեկտոնական խախտումները, մագմատիկ ապարների դայկաները, հանքային քարաբեկորների գտածոները և այլ որոնողական նշաններ պետք է անպայման պատկերվեն քարտեզի վրա,նույնիսկ այն դեպքում,երբ դրանց մեծությունը քարտեզի վրա փոքր է 1 մմ-ից:

5.1.2. Որոնման մեթոդներ

Արդի ժամանակաշրջանում հանքավայրերի որոնման երկրաբանական ուսումնասիրությունների մեջ մեծ հաջողությամբ կիրառվում են հեռահար մեթոդները` աերոմեթոդը և տիեզերական նկարահանման մեթոդը:

Այս մեթոդները կիրառելով դիստանցիոն գեոֆիզիկական մթոդների հետ համատեղ (աերոմագնիսական, աերոգրավիմետրական, աերոռադիոմետրական հանույթների) հնարավորություն են ընձեռում արագ բացահայտելու ֆացիալ լիթոլոգիական, ստրուկտուրային, երկրաձևաբանական և այլ որոնողական նախադրյալները: Բացի դրանից, աերոդիտարկման և խոշորամասշտաբ նկարների վերծանումը (1:10000-1:5000) հնարավորություն է ստեղծում բացահայտել օգտակար հանածոների երևակումները:

Մեթոդի հիմքում դրված է աերոհանույթը, որն իրականացնում են ինքնաթիռից, կամ ուղղաթիռից որոնման տարածքը տարբեր լուսային սպեկտրներով նկարահանելու միջոցով: Արդյունքում ստանում են գունավոր բազմագոտիական նկարներ որոնման ենթակա տարածքի համար:

Մեթոդը թույլ է տալիս ավելի հեշտ հայտնաբերել ածխի սև շերտերը, մանգանի կարմրագորշ երկաթային օքսիդային երկաթաքարի ելքերը, սպիտակ երանգ ունեցող քվարցային երակները, սուլֆիդային հանքավայրերի դեղնագորշ օքսիդացած տեղամասերը և այլն:

Սակայն աերոմեթոդի հնարավորությունները սահմանափակ են, քանի որ ամենափոքր մասշտաբի մեկ նկարի վրա կարող է տեղավորվել մինչև 300 կմ² մակերես, իսկ երկրաբանական մարմինները կամ ստրուկտուրային միավորները, կարող են ունենալ 15 կմ-ից ոչ ավել չափեր: Ավելի խոշոր խզումները և այլ ստրուկտուրային առաջացումները, որոնք ձգվում են հարյուրավոր և հազարավոր կիլոմետրեր, հնարավոր չէ լուսանկարել և պատկերել մեկ առանձին նկարի վրա: Այդպիսի խոշոր երկրաբանական առաջացումների ուսումնասիրումը հնարավոր է կատարել միայն տիեզերական ապարատներով էլեկտրամագնիսական ալիքների միջոցով նկարահանմամբ: Տիեզերական ապարատներով 250-300կմ բարձրությունից կատարված նկարներն ընդգրկում են 200-300 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածք, որոնց վերծանումը թույլ է տալիս եզրագծել գերհզոր երկրաբանական ստրուկտուրաները և դրանց հետ կապված հանքայնացումները:

5.1.3. Որոնման գեոֆիզիկական մեթոդներ

Գեոֆիզիկական մեթոդները մեծ հաջողությամբ և մեծ ծավալով կիրառվում են երկրաբանական քարտեզագրման փուլում, ընդհանուր երկրաբանական հարցերի քննարկման ժամանակ, ինչպես նաև օգտակար հանածոների հանքավայրերի որոնման և հետախուզման դեպքում:

Հանքային գեոֆիզիկայում կիրառվում են գեոֆիզիկական հետազոտությունների հետևյալ մեթոդները՝մագնիսահետախուզությունը, էլեկտրահետախուզությունը, գրավիհետախուզությունը, սեյսմահետախուզությունը, բնական ճառագայթմամբ և արհեստական առաջացմամբ ռադիոչափական մեթոդները:

Նշված մեթոդները մանրամասն ներկայացվում են հետախուզական գեոֆիզիկա առարկայի ծրագրում, որի համար էլ դրանք այստեղ չենք դիտարկվի: Նշենք միայն, որ գեոֆիզիկական մեթոդները համադրած երկրաբանական քարտեզագրման հետ, թույլ են տալիս բացահայտել կարևոր որոնողական նշանները`տարբեր կազմություն ունեցող ապարների եզրագծերը ըստ տարածման և ըստ խորության, գլխավոր տեկտոնական ստրուկտուրաները, իսկ որոշ դեպքերում նաև բացահայտել մագմատիկ ապարների տարիքը (պալեոմագնիսական մեթոդ):

Գեոֆիզիկական մեթոդները մեծ դեր են խաղում հանքավայրերի մանրամասն որոնման ժամանակ: Հատկապես մեծ նշանակություն ունի գեոֆիզիկական և

5.2. Որոնման մեթոդներ` հիմնված մեխանիկական ցրոնային արեալների ուսումնասիրությունների վրա

Ցրոնային արեալների առաջացման բնույթից կախված` առանձնացնում են որոնման հետևյալ մեթոդները.1)սառցադաշ-տագլաքարային, 2)բեկորային, 3)սկվածքային:

5.2.1. Սառցադաշտագլաքարային որոնման մեթոդ

Այս մեթոդն օգտագործվում է հանքավայրերի որոնման այն տարածքներում, որտեղ կան հզոր սառցադաշտային նստվածքներ: Այդպիսի սառցադաշտային նստվածքներ բավականին մեծ հզորությամբ (մինչև 15-20 մ և ավելի) ծածկում են Ռուսաստանի ամբողջ հյուսիսը, Կանադայի մեծ մասը, Սկանդինավյան երկրների զգալի տարածքները:

Օգտակար հանածոների հանքավայրերի որոնման մակերեսների սահմանափակման համար օգտագործում են սառցային նստվածքների կազմությունը և դրանց տեղափոխման օրինաչափությունները: Սառցադաշտերը իրենց շարժման ուղղությամբ ջարդում ու փշրում են լեռնային ապարները, միևնույն ժամանակ նաև օգտակար հանածոները և տեղափոխում են այդ նյութերը դեպի կուտակման գոտիները: Կուտակման գոտիների տեսքը հատակագծի վրա նման է հովհարի(նկ.5.1):

Հովհարի գագաթն ուղղված է դեպի արմատական հանքավայրը: Հովհարի երկարությունը կազմում է մի քանի տասնյակ կիլոմետր, իսկ լայնությունը հիմքի մոտ հասնում է մի քանի կիլոմետրի:

Որոնման ժամանակ, երբ հայտնաբերվում են հանքատար բեկորներ, որոնողական երթերը կազմակերպում են սառցադաշտի շարժմանը խաչադիր ուղությամբ յուրաքանչյուր 1-1.5 կմ-ը մեկ: Սառցադաշտի շարժման ուղությունը որոշվում է ապարների վրա թողած քերծվածքների ուղղության միջոցով: Ըստ կատարված որոնողական երթերի, հայտնաբերված հանքային գլաքարերի վերցման տեղերը գրանցվում են 1:100000 կամ 1:50000 մասշտաբի քարտեզի վրա: Արդյունքում քարտեզի վրա ստանում են գլաքարերով եզրագծված հովհար: Հովհարի գագաթըայն այն վայրն է, որտեղից սկսել են պոկվել և տեղաշարժվել հանքային բեկորները: Եզրագծված գագաթում նախատեսվում է կատարել որոնողական աշխատանքներ հետախուզական փորվածքների միջոցով արմատական հանքամարմինները հայտնաբերելու համար: Նկարագրված մեթոդի կիրառումը սահմանափակ է և իրագործման տեսանկյունից բավականին բարդ է, քանի որ սառցադաշտային նստվածքներն ունեն մեծ հզորություն, որը խիստ բարդացնում է որոնման աշխատանքները:

5.2.2. Որոնման բեկորային մեթոդ

Բեկորային մեթոդը երբեմն անվանում են բեկորագետային: Այն հիմնված է ալյուվիալ, դելյուվիալ և էլյուվիալ արեալների մեխանիկական ցրոնների ուսոմնասիրության վրա: Սա որոնման ամենապարզ և ամենահին մեթոդն է և կիրառվում է երկրաբանական քարտեզագրման և այլ մեթոդների հետ համատեղ: Էությունը նշված տիպերի նստվածքներում հանքային բեկորների կամ նրանց հետ հանդես եկող ինդիկատորային միներալների հայտնաբերումն է և դրանց համակարգված հետմտումը մինչև այն վայրը, որտեղ կարող է տեղադրված լինել արմատական հանքավայրը: Գործնականում այս մեթոդով որոնումը սկսում են ալյուվիալ նստվածքների ուսումնասիրությունից: Ընդ որում, որոնողը շարժվում է գետն ի վեր և մանրազնին դիտարկում է գետի հունային, դաշտային և լանջային նստվածքները: Հանքային բեկորի կամ ինդիկատորային միներալի հայտնաբերման դեպքում հայտնաբերման տեղը նշվում է քարտեզի վրա և գրանցվում է օրագրում: Նշվում է բեկորի չափը, հղկման աստիճանը, միներալային կազմությունը և գտնելու հաճախականությունը: Հետազոտվում է ամբողջ գետային համակարգը իր բոլոր վտակներով մինչև այն կետը, որը մատնանշում է արմատական հանքավայրի գոյության մոտիկության մասին:

Հանքային բեկորների կազմությունը որոշվում է այն կազմող միներալներով: Այն հեռավորությունը, որով կարող են տեղափոխվել հանքային միներալները մինչև լրիվ մաշվելը, կախված է բեկորի մեծությունից, ամրությունից, տեսակարար կշռից և գետային գլաքարերի մեխանիկական ամրությունից, որոնց վրայով շարժվում է հանքային բեկորը: Տարբեր կազմության ապարների մաշվածության աստիճանը, կախված տեղափոխման հեռավորությունից և բեկորի մեծությունից, ունի հետևյալ տեսքը`

Հանքային բեկորների համար, որոնք քիմիապես կայուն չեն ջրային պայմաններում, տեղափոխման հեռավորությունը կտրուկ կրճատվում է: Գլաքարերի արտաքին տեսքը, դրանց ողորկության աստիճանը հնարավորություն է ընձեռում գնահատել արմատական հանքավայրի տեղադրման հեռավորությունը: Գլաքարերի և կոպիճի հղկվածությունը գնահատվում է հղկվածության գործակցով`

K=R/r

որտեղ R-ը` գլաքարի մակերևույթի տեղամասի կորության առավելագույն շառավիղն է, _r -ը` գլաքարի մակերևույթի տեղամասի կորության մինիմալ շառավիղն է:

Որոշելով հղկման գործակիցը` կառուցում են կորագիծ կախվածություն այդ գործակցի և արմատական հանքային մարմնի ելքի հեռավորության միջև: Կորագծից հետևում է, որ արմատական ելքի մոտ գլաքարերի հղկվածությունը բացակայում է, և գործակցի արժեքը ձգտում է անվերջության, այսինքն` կորի մի ճյուղը ասիմտոտիկ ձևով մոտենում է օրդինատների առանցքին: Հանքամարմնի արմատական ելքից մեծ հեռավորության դեպքում հղկվածությունը հասնում է իր ամենաբարձր աստիճանին և բեկորի ձևն ընդունում է գնդի տեսք, այսինքն` K=1:Կորի երկրորդ ճյուղը ասիմտոտիկ ձգտում է աբսցիսների առանցքին զուգահեռ ուղղի ունենալով օրդինատների առանցքի վրա 1-ին հավասար նիշ:

Հանքամարմնի արմատական ելքի հեռավորությունը որոշելիս ուշադրություն են դարձնում նաև տարբեր միներալների կրկնօրինակների պահպանմանը:

5.2.3. Որոնման սկվածքային մեթոդ

Սա որոնման ամենատարածված մեթոդն է: Այն մանր բեկորային միներալային հումքի ուսումնասիրությունն է, գետային, դելյուվիալ, էլյուվիալ, պրոլյուվիալ և ծովային մերձափնյա նստվածքներում: Այն հատկապես լավ արդյունքներ է տալիս որոնման այնպիսի շրջաննեւում, որտեղ ապարները մակերևութային պայմաններում կայուն են: Սկվածքային մեթոդով որոնում են ոսկու, ալմաստի, կասիտերիտի, վոլֆրամիտի, շեելիտի, մագնետիտի, իլմենիտի, ռուտիլի և այլ մակերևութային պայմաններում կայուն միներալներով ներկայացված ինչպես ցրոնային, այնպես էլ արմատական հանքավայրերը:

Մեթոդը բաղկացած է սկվածքը վերցնելուց, նրա ուսումնասիրումից և սկվածքային քարտեզի կամ սխեմայի վրա նմուշի վերցման տեղը նշելուց: Սկվածքային նմուշները վերցնում են որոնողական երթերով 500 -100 մ միջակայքերով, մոտեցնելով նմուշահանման կետերը այն վայրերում, որոնք ավելի բարենպաստ են որոնման համար: Ավելի խոշոր մասշտաբի հանույթ կատարելիս նմուշահանում կատարում են քառակուսային ցանցով յուրաքանչյուր 15-20 մ-ը մեկ:

Սկվածքային նմուշներ վերցնելու համար բարենպաստ են համարվում գետերի աղեղնաձև կամ ուռուցիկ ափերը և գետային դարավանդները, որտեղ գետի հոսքի արագության նվազման հաշվին տեղի է ունենում սկվածքի կուտակում(նկ.5.2): Մեծ լայնություն ունեցող գետային հովիտներում սկվածքային նմուշահանումը կատարվում է հետախուզահորերի միջոցով, որոնք տրվում են հովտի լայնությանը խաչադիր ուղղությամբ անցած որոնման գծերով իրարից 1-5 կմ հեռավորության վրա կախված հանույթի մասշտաբից:

Սկվածքային նմուշները փխրուն նստվածքներից վերցնում են բահի միջոցով, լվանում են տեղում տաշտակի կամ կովշի վիա: Լվանալուց հետո տաշտակի վրա մնում է ծանր ֆրակցիան` սկվածքը: Վերցրած նմուշները պետք է լինեն միևնույն ծավալի և մոտ լինեն 0,001 մ³-ի: Արմատական չքայքայված ապարներից վերցրած նմուշները մանրացնում են, ինտեսիվ լվանում են, փաթեթավորում են թղթե ծրարների մեջ և համարակալում: Քարտեզի վրա նշում է նմուշի վերցման տեղը և նմուշի համարը: Սկվածքային նմուշը մշակեիս այն բաժանում են ֆրակցիաների ըստ հատիկային կազմի, տեսակարար կշռի, մագնիսական և էլեկտրամագնիսական հատկությունների:

Սկվածքային նմուշահանման ցանցի խտությունը կախված է տեղանքի երկրաբանական իրադրությունից, որոնման մանրամասնությունից, գետային ցանցի զարգացման մակարդակից և տատանվում է աղ.5.3 և աղ.5.4-ում նշված հաճախականության սահմաններում:

Սկվածքային նմուշները մշակելուց հետո կազմում են միավորված սկվածքային նմուշահանման քարտեզ, որը պետք է ցույց տա արժեք ներկայացնող միներալների կազմությունը և, հաշվի առնելով տեղանքի երկրաբանական կառուցվածքը, օգնի բացահայտել արմատական և ցրոնային հանքավայրերի տեղը: Գոյություն ունի սկվածքային նմուշահանման քարտեզներ կազմելու երեք ձև` կետային, շրջանակային և ժապավենային(նկ.5.3):

Կետային մեթդով քարտեզի կառուցման ժամանակ նրա վրա նշում են սկվածքային նմուշի վերցման կետը, որի կողքին դրվում է նմուշի համարը և հայտնաբերված արժեքավոր միներալի ինդեքսը:

Շրջանակային մեթոդի դեպքում նմուշը վերցնելու կետում նկարվում է շրջանակ, որի տրամագիծը համամատական է սկվածքի կշռին: Այնուհետև շրջանը բաժանում են մասերի ըստ համապատասխան երկրորդական միներալների կշռային քանակի: Պատկերավոր լինելու համար շրջանի յուրաքանչյուր բաժին ներկում են որոշակի գույնով:

Ժապավենային եղանակի դեպքում նմուշահանման կետերը նշվում են տարբեր գույների նեղ ժապավենների տեսքով, որոնց լայնությունը համամատական է սկվածքում հայտնաբերված արժեք ներկայացնող միներալների քանակին և կազմությանը:

Սկվածքային նմուշահանում կատարում են նաև գետերի հատակային տիղմից, որը շատ դեպքերում լրացնում է բուն սկվածքում ստացված տվյալները: Հանքավայրերի օքսիդացման գոտու արագ լուծվող միացությունների լուծույթները ջրային հոսքերի միջոցով հայտնվելով գետի հունի հատակի տղմակավային նստվածքների մեջ ադսորբցվում և մնում են նրանց կազմության մեջ: Որոշ մետաղների կոնցենտրացիան, հատկապես Zn, Cu, Ni, Mo-ի հատակային նստվածքներում գերազանցում է ջրային հոսքերում գրանցված կոնցենտրացիաներին: Գետերի հատակային տիղմի նմուշները վերցնում են 800-ից մինչև 50 մետր հեռավորության վրա:

Նմուշներ հետազոտում են սպեկտրալ անալիզի միջոցով և ստացված տվյալները անցկացնում են քարտեզի վրա վերը նշված եղանակներից որևէ մեկով:

5.3. Որոնման մեթոդներ` հիմնված գեոքիմիական ցրոնային արեալների վրա

Կախված քիմիական էլեմենտների ցրման արեալների բնույթից`տարբերակում են հետևյալ հիմնական որոնման մեթոդները`

• լիթոգեոքիմիական(մետաղաչափական),

• հիդրոգեոքիմական,

• ատմոքիմիական(գազային),

• ռադիոմետրական,

• կենսագեոքիմիական:

Ըստ առաջնային լիթոգեոքիմիական ցրոնային արեալների կարող են հայտնաբերվել հանքային մարմիններ, որոնք առկա են երկրի մակերեսին, այնպես էլ հանքային մարմիններ, որոնք թաղված են արմատական ապարների շերտախմբերի տակ:

Ըստ երկրորդային ցրոնային արեալների և հոսքերի ուսումնասիրության արդյունքների բացահայտվում են հանքային մարմիններ, որոնք թաքնված են փխրուն նստվածքներով ներկայացված շերտախմբերի տակ:

Մեթոդը ներառում է հետևյալ հիմնական գործողությունները`տեղի և նմուշահաանման ցանցի ընտրություն, նմուշների վերցնում, նմուշների անալիզ, ստացված տվյալների ընդհանրացում և նմուշահանման արդյունքների միջարկում:

5.3.1. Լիթոգեոքիմիական որոնման մեթոդ ըստ առաջնային ցրոնային արեալների

Այս մեթոդի դեպքում համակարգված նմուշահանման միջոցով ուսումնասիրվում են քիմիական տարրերի տարածման օրինաչափությունները արմատական հանքապարունակ ապարներում: Մեթոդը մեծամասամբ օգտագործվում է էնդոգեն ծագման հանքավայրերի որոնման համար:

Հանքավայրերի առաջնային ցրոնային արեալներ կոչվում են հանքապարունակ ապարները շրջափակող այն գոտիները, որոնք հանքառաջացման պրոցեսի ընթացքում հարստացել են մի շարք քիմիական տարրերով:

Մետաղաչափական հանույթը որոնման փուլում իրականացվում է 1:50000-1:25000 մասշտաբի հիմնականում այն տարածքներում, որոնք զրկված են փխրուն նստվածքային ծածկոցներից և առանձին դեպքերում երբ առաջնային ցրոնային արեալները աղքատացման հետևանքով չեն կարող լինել բավականին պարզ արտահայտված(աղ.5.5):

Այս փուլի հիմնական խնդիրը էռոզիայի կտրվածքի վրա դուրս եկող էնդոգեն ծագման հանքավայրերի առաջնային ցրոնային արեալների հայտնաբերումն է: Նմուշահանումը կատարվում է մակերևույթից, կամ թեթև տիպի լեռնային փորվածքներից և հորատանցքերից: Փակ շրջաններում նմուշահանման ենթարկվում են քարտեզագրման համար հորատված բոլոր հորատանցքերը:

Մանրամասն մետաղաչափական հանույթն իրականացվում է 1:10000 մասշտաբի: Ավելի խոշոր մասշտաբի հանույթ կատարում են հանքայնացմամբ ներկայացված տեղամասերում մակերևույթի վրա` այն եզրագծելու, ինչպես նաև ըստ խորության ուսումնասիրելու համար: Նմուշահանումը կատարվում է մակերևույթից, լեռնային փորվացքներից և հորատանցքերից:

Հետախուզաշահագործողական մետաղամչափական հանույթը կատարվում է հանքավայրի հետախուզման և նրա շահագործման ընթացքում նպատակ ունենալով որոնել հանքավայրի թևերում և ավելի խորը հորիզոններում թաքնված հանքային մարմիններ: Նմուշահանման ենթարկվում են լեռնային փորվածքները և հորատանցքերը:

Անհամաչափ մերկացումների դեպքում նմուշահանման երթերը տրվում են այն տեղամասերով, որտեղ կան մաքսիմալ մերկացումների ուղղություններ: Որոնողական երթերի ցանցից թույլատրվում է շեղվել մինչև 30%: Մանրամասն որոնման դեպքում ընդունվում է 1:10000 մասշտաբի և հանույթը իրականացնում են ըստ պրոֆիլների` ընդունելով պրոֆիլների միջև հեռավորությունը՝ 100-50 մ, իսկ նմուշների միջև՝ 20-10 մ:

Նմուշները վերցնելու եղանակները լեռնային փորվածքներից և բնական մերկացումներից կատարում են հիմնականում գծակետային ակոսային եղանակով` պոկելով հինգից տասը հատ 2-4 սմ մեծությամբ մանր բեկորներ իրարից մոտավորապես նույն հեռաորությունների վրա (0,5-2մ): Վերցրած բեկորները ըստ միջակայքերի միավորում են որպես մեկ նմուշ: Սովորական նմուշի կշիռը լինում է 150-200 գ, իսկ մոնոմիներալայինինը՝ մինչև 200 գ: Ակոսի երկարությունը չի գերազանցում 3-10 մ: Ակոսի օպտիմալ երկարությունը որոշվում է փորձարարական աշխատանքների արդյունքում:

Նմուշները հորտանցքերից վերցնում են ինչպես հորատհանուկից, այնպես էլ հորատման տիղմից:

5.3.2. Լիթոգեոքիմիական որոնման մեթոդ

ըստ երկրորդական ցրոնային արեալների և հոսքերի

Մեթոդի էությունը հանքային մարմինները և դրանց պարփակող ապարները ծածկող փուխր նստվածքներում և հողաբուսական ծածկույթում համակարգված նմուշահանման միջոցով տարածված քիմիական տարրերի ուսումնասիրություն կատարելն է: Տարբերակում են տեղադիտական, որոնողական և մանարանասն հանույթներ:

Տեղադիտական հետազոտությունները ըստ ցրոնային հոսքերի կատարվում են սկվածքային հանույթի հետ համատեղ, որպես կանոն, միաժամանակ երկրաբանական աշխատանքների հետ միասին 1:200000 – 1:100000 մասշտաբի լեռնային ակտիվ լերկացման շրջաններում, ինչպես նաև բարդ ռելիեֆի ձև ունեցող չորային գոտիներում:

Մետաղաչափաական հանույթը 1:50000 – 1:25000 մասշտաբի ըստ երկրորդային ցրոնային արեալների և հոսքերի իրականացվում է այն հանքային շրջաններում և տեղամասերում, որտեղ արդեն ապացուցված է արդյունաբերական մասշտաբի հանքային միներալացումը, ինչպես նաև նոր և թույլ ուսումնասիրված շրջաններում, որոնք տեղադիտական հանույթի ժամանակ ցույց են տվել դրական արդյունք:

Մանրամասն մետաղաչափական հանույթը ըստ երկրորդային ցրոնային արեալների իրականացվում է հանքային միներաացումը ունեցող ընտրովի տեղամասերում, որոնք բացահայտվել և հիմնավորվել են գեոքիմիական և այլ աշխատանքների արդյունքում: Մանրամասն որոնման խնդիրների մեջ է մտնում առանձին հանքային մարմինների և գոտիների ցրոնային արեալների հայտնաբերումը, հետամտումը ըստ տարածման, եզրագծումը և դրանց հեռանկարային գնահատումը (աղ.5.6): Մերկացած ծալքավոր գոտիներում տեղազննման հանույթն իրականացվում էլ ըստ երկրորդային ցրոնային արեալների, նպատակ ոնենալով բացահայտել հետախուզվող շրջանի ընդհանուր գեոքիմիական բնութագիրը և նրա մետաղածին առանձնահատկությունները:

Բացահայտված երկրորդային ցրոնային արեալներից նմուշ վերցնում են էլյուվիալ, դելյուվիալ նստվածքներից 15-20 սմ խորությունից ավազակավային ֆրակցիայի տեսքով: Նմուշները վերցնում են հիմնականում բահի միջոցով:

Երկրորդային ցրոնային արեալներից նմուշ վերցնում են տիղմակավային կամ ավազային պրոլյուվիալ, ալյուվիալ կազմության նստվածքների մակերևույթից, կամ 15-20 սմ խորությունից գետահունի առբերման շրջանների չոր մասերից, կամ կախված տեղանքի պայմաններից՝ գետի հատակից: Որոնման երթերը տեղադրում են ոչ մեծ գետերի, գետակների հուների և չոր ձորակների երկայնքով: Նմուշահանումը գետրուվ կատարում են 15-20 կմ-ից ոչ ավել երկարությամբ, քանի որ, դրանից ավել այն դառնում է քիչ արդյունարար:

Թաղված երկրորդային ցրոնային արեալներից նմուշ վերցնում են փխրուն նստվածքների ներքևի հորիզոններից և դրանց տակ գտնվող հողմնահարված արմատական ապարներից: Նմուշ վերցնում են շնեկային կամ սյունակային հորատման միջոցով, ընդ որում սկզբնական նմուշի կշիռը չպետք է փոքր լինի 50 գրամից:

Նմուշները ենթարկում են մոտավոր քանակական սպեկտրային անալիզի ըստ հետևյալ քիմիական էլեմենտների` B, F, Ti, V, Cr, Mn, Co, Ni, Cu, Zn, Nb, Ge, As, Zr, Ta, Mo, Ag, Sn, Ce, Sb, Ba, Y, W, Hg, Pb, Bi:

5.3.3. Հիդրոգեոքիմիական որոնման մեթոդ

Հիդրոգեոքիմիական հանույթը հիմնված է հանքային մարմինների կողմից գրունտային ջրերի կազմության փոփոխությունների օրինաչափությունների ուսումնասիրությունների վրա: Հիդրոգեոքիմիական ցրոնային արեալները և հոսքերը ֆոնային արժեքից ավելի բարձր հանքատար տարրերի պարունակություն ունեցող ստորգետնյա և մակերեսայն ջրերի տարածման մակերեսներ են: Այս մեթոդը շատ էֆեկտիվ է մեծ քանակությամբ աղբյուրներ ունեցող շրջաններում, որոնք ունեն գրունտային ջրերի ոչ շատ բարձր միներալացում (մինչև 1 գ/լ): Չորային շրջաններում այս մեթոդը արդյունավետ չէ:

Հիդրոգեոքիմիական մեթոդով կարելի է հայտնաբերել մոլիբդենի, ցինկի, պղնձի, նիկելի, կոբալտի, ուրանի, վանադիումի, քրոմի, անագի, ոսկու և այլ մետաղների հանքավայրեր:

Հիդրոգեոքիմիական որոնման գործընթացը բաղկացած է հետևյալ գործողություններից.

1) ջրերի նմուշների վերցնում աղբյուրներից,

2) սուլֆատ-իոնի, քլոր-իոնի, Ph-ի պարունակությունների և մետաղների գումարային քանակի որոշում,

3) աղբյուրների ելքերի հիդրոերկրաբանական և երկրաբանական նկարագրություն,

4) լաբորատոր պայմաններում ջրի նմուշի սպեկտրային և քիմիական անալիզ,

5) ստացված տվյալների կամերային մշակում և բացահայտված անոմալիաների երկրաբանական միջարկում

Վերցրած ջրի նմուշի ծավալը կախված է չոր մնացորդից: Օրինակ` 500 մգ/լ չոր մնացորդի դեպքում երաշխավորվում է վերցնել 0,1 լիտր ծավալի նմուշ, իսկ 100 մգ/լ չոր նմուշի դեպքում` 1 լիտր ծավալի: Նմուշները վերցնում են գետերից, առվակներից, ճահիճներից, ջրհորներից, հետախուզահորերից, հորատանցքերից 0,5-1 լիտր ծավալ ունեցող ապակյա կամ պոլիէթիլենային տարաներով: Մետաղական տարաների օգտագործումն արգելվում է:

Մետաղաչափական հանույթի հետ համեմատած այս մեթոդը հնարավորություն է տալիս որոնումն իրականացնել ավելի մեծ խորությունների վրա, և բացի դրանից, կիրառելի է բավակականին բարդ պայմանների համար, օրինակ, ճահճային տարածքները հետազոտելու համար:

Հիդրոգեոքիմիական որոնման դեպքում նմուշահանումը կատարվում է հետևյալ խտությամբ(աղ.5.7):

5.3.4.կենսաքիմիական որոնման մեթոդ

Հետազոտություններով պարզվել է, որ քիմիական տարրերի պղնձի, նիկելի, մոլիբդենի և այլ մետաղական էլեմենտների պարունակությունները բույսերում, որոնք աճում են մետաղական հանքավայրերի ցրման գոտիների սահմաններում, տասը և նույնիսկ հարյուր անգամ գերազանցում են այդ տարրերի սովորական պարունակություններին հողաբուսական ծածկույթում և բուսականության մեջ: Էլեմենտները հայտնաբերվում են բույսերի այրման արգասիքների մեջ:

Կենաքիմիական մեթոդի համար նպաստավոր են հանդիսանում հատկապես այն տեղամասերը, որոնք ծածկված են մորենային կամ ավազային հզոր փխրուն նստվածքներով, հզոր հողմահարման կեղևով և անտառներով ծածկված սակավաթեք սարալանջերը:

Գործնականում մեթոդը կիրառվում է հետևյալ կերպ. որոնման աշխատանքների մանրամասնությունից կախված` ենթադրվող հանքային գոտու տարածմանը խաչադիր ուղղությամբ տրվում են որոնողական գծեր 50-100 մ միջակայքով: Ընդ որում, որոնման գծերը պետք է ավարտվեն ոչ հանքային ապարներում: Երբեմն տեղանքում նմուշահանումն իրականացնում են ուղղանկյուն կամ քառակուսային ցանցի միջոցով: Յուրաքանչյուր գծի վրա 50-10 մ միջակայքով հավաքում են այդ տարածքում տեղաբաշխված ամենատարածված բույսերի տերևների և ճյուղերի կտորների նմուշներ 15-20գ-ի սահմաններում, որպեսզի ստանան 20-100մգ այրվածքի արգասիք: Բացի դրանից, 2-3 կմ-ի սահմաններում նախապես հայտնի ոչ հանքային ապարների վրա հավաքում են այդ նույն բույսերի տերևները, որպեսզի որոշեն դրանց այրվածքի արգասիքներում ֆոնային պարունակությունները: Անալիզների արդյունքներն անցկացնում են երկրաբանական քարտեզի վրա և ըստ ստացված տվյալների կազմում են եզրակացություն ցրոնային արեալների և հանքային մարմնի հնարավոր տեղադրման մասին:

Կենսագեոքիմիական հանույթը առաջարկվուվում է կիրառել ալյուվիալ, էոլային և ծովային նստվածքներով ծածկված շրջաններում, այսինքն այնպիսի շրջաններում, որտեղ սովորական մետաղաչափական հանույթը մեծ էֆեկտ չի տալիս: Ըստ խորության կենսագեոքիմիական մեթոդը գերազանցում է մետաղաչափական հանույթին, բայց զիջում է հիդրոգեոքիմիական մեթոդին: Ըստ տարբեր հետազոտողների, մեթոդը հնարավորություն է տալիս որոնումն իրականացնել 15սմ-ից մինչև 20-30 մ խորության վրա:

Նմուշահանման ցանցը նույնն է, ինչը կիրառվում է երկրորդական ցրոնային արեալների համար:

5.3.5. Ատոմաքիմիական որոնման մեթոդ(գազային հանույթ)

Ատմոքիմիական մեթոդը հենված է գազային ցրոնային արեալների ուսումնասիրության վրա: Արդի ժամանակաշրջանում կուտակվել է բավականին մեծ փորձ այս մեթոդի օգտագործմամբ գազի, նավթի, ածխի և ռադիոակտիվ միներալային հումքի հայտնաբերման համար:

Կախված երկրաբանական կառուցվածքից որոնման ենթակա տարածքը տրոհվում է ուղղանկյուն, կամ քառակուսի որոնման ցանցի: Որոնման ցանցը համապատասխանում է 1:25000-1:50000 մասշտաբի: Ցանցի յուրաքանչյուր հանգույցում հորատիչի օգնությամբ հորատում են 1,5-2 մ խորությամբ հորատանցքեր և հատուկ գազաընդունիչի միջոցով այդ խորությունից վերցնում են հողաբուսական ծածկույթի օդի նմուշներ: Այնուհետև վերցրած նմուշներում որոշում են ածխաջրածինների պարունակությունները: Նմուշահանման արդյունքները անցկացնում են երկրաբանական քարտեզի վրա և որոշում են բարձր պարունակություն ոնեցող գազերի տեղամասերի եզրագծերը: Ստացված տվյալները երկրաբանական և գեոֆիզիկական նյութերի հետ համատեղ հիմք են հետախուզվող տեղամասի հեռանկարի գնահատականը տալու և հետագա երկրաբանահետախուզական աշխատանքները կազմակերպելու համար: Բացի նշված որոնման գազային մեթոդից, այժմ մշակվում են նաև մի շարք նոր մեթոդներ` հենված հելիումի, սնդիկի, ածխաթթու գազի ցրման արեալների և հոսքերի ուսոումնասիրության վրա:

5.3.6. Ռադիոչափական որոնման մեթոդ

Բոլոր դաշտային որոնողական ռադիոչափական մեթոդները գեոքիմիական որոնման մասնակի մեթոդներ են, քանի որ օգտագործվում են ուսումնասիրելու համար ռադիոակտիվ էլեմենտներ պարունակող օգտակար հանածոների հանքավայրերի ցրոնային արեալները և բուն հանքավայրերը: Ռադիոչափական մեթոդներից ամենից շատ կիրառվում են էմանացիոն գազային, աերոռադիոմետրական, հորատանցքերի ռադիոակտիվ կարոտաժի և ռադիոհիդրոլոգիական մեթոդները:

Էմանացիոն հանույթը գազային ռադիոմետրական որոնման մեթոդների տարբերակներից է: Այն կիրառվում է ռադիոակտիվ միներալային հումքի` լիթիումի, բերիլի, նիոբիի և այլ տարրերի որոնման դեպքում, ինչպես նաև տարբեր ռադիոակտիվություն ունեցող ապարների սահմանները եզրագծելու և տեկտոնական խզվածքները բացահայտելու համար: Էմանացիոն հանույթը հենված է նրա վրա, որ ապարների ռադիոակտիվ էմանացիայի որոշ մասը (Ra, Th, Ac–ի ալֆա տրոհման տարբեր արագություններով օժտված արգասիքները) առանձնանում է իրեն շրջապատող գազանման և ջրային միջավայրերում: Մասնավորապես այդ էմանացիաները կուտակվում են հողաբուսական ծածկույթում գտնվող օդի և շրջանառվող գրունտային ջրերում:

Ռադիակտիվ էմանացիաների նորմալ ֆոնային արժեքը հողաբուսական ծածկույթում սովորաբար տատանվում է 0,1 մինչև 10 էման: Անոմալ տեղամասերում դրանց պարունակությունը հողաբուսական ծածկույթում կարող է հասնել մի քանի տասնյակ հազար էմանի:

Մակերեսային որոնողական էմանացիոն հանույթը սովորաբար կատարում են 1:50000 մասշտաբի: Ավելի խոշոր մասշտաբի հանույթ իրականացնում են հեռանկարային տեղամասերի և այն շրջանների համար, որոնց մոտ վատ մերկացումների պատճառով հնարավոր չէ իրականացնել լիարժեք գամմա հանույթ: Գազի նմուշները վերցնում են փխրուն նստվածքներից 1,5–2 մ խորությունից հատուկ գազային նմուշարկիչների միջոցով: Էմանացիոն մեթոդով հնարավոր է որոնում իրականացնել ոչ խորը հորիզոնների վրա:

Ռադիոհիդրոերկրաբանական որոնման մեթոդը հնարավորություն է տալիս որոնում կատարել ավելի խորը հորիզոնների վրա: Սա հենված է ջրային արէալներում ռադիոակտիվ տարրերի ցրոնային արեալների ուսումնասիրության վրա, ինչպիսին է օրինակ, շատ կայուն ինդիկատոր հանդիսացող ռադիոակտիվ ալֆա տրոհումից առաջացող հելիումը: Այս մեթոդի դեպքում մակերեսային ջրերի հետ համատեղ նմուշահանվում են նաև հողաբուսական ծածկույթում շրջանառվող ջրերը;

Աերոռադիոմետրական հետազոտություններն իրականացնում են աերոգամմա-ռադիոմետրի միջոցով, որը թույլ է տալիս չափել ռադիոակտիվ ճառագայթումը: Աէրոգամմա հանույթը 50-70 մ բարձրությունից կատարվող թռիչքի դեպքում կատարում են 1:25000 մասշտաբի: Հանույթի նման մասշտաբը թույլ է տալիս բացահայտել մոտավորապես 500 մ² մակերեսով տեղամասեր, որոնց մոտ երկրի մակերեսից ռադիոակտիվ ճառագայթոմը փոքր չէ 50 գամմաից:

Հորատանցքերի ռադիոակտիվ կարոտաժը ներառում է մի քանի մեթոդներ, որոնք հենված են հորատանցքերի մեջ բնական և արհեստական գամմա ճառագայթման ինտենսիվությունը չափելու վրա: Դրանց թվին են պատկանում գամմա կարոտաժի տարբեր տեսակները և նեյտրոնային գամմա-կարոտաժը: Նշված մեթոդները լայն կիրառվում են ոչ միայն ապարները ըստ ռադիոակտիվության իրարից տարանջատելուց և ռադիոակտիվ հանքաքարերը բացահայտելուց, այլ նաև թույլ են տալիս մեծ խորություների վրա տեղադրված ածխային շերտերի մեջ բացահայտել սուլֆիդային կազմության հանքայնացումները: Ռադիոակտիվ կարոտաժը կատարվում է հատուկ կարոտաժային սարքավորորումների միջոցով:

Դիտարկված մեթոդները օգտագործվում են ոչ միայն ռադիոակտիվ միներալային հումքի որոնման համար, այլ նաև այնպիսի օգտակար հանածոների հանքավայրերի, որոնց մոտ առկա են չնչին քանակի ռադիոակտիվ էլեմենտներ`հազվագյուտ մետաղներ, փայլարային պեգմատիտներ, ֆոսֆորիտներ, իլմենիտի ցրոնային հանքավայրեր և այլն:

5.4. Հանքավայրերի որոնման կանխատեսման քարտեզներ

Կանխատեսման քարտեզները համարվում են երկրաբանաորոնողական աշխատանքների պլանավորման հիմքը: Կանխատեսման քարտեզներ կազմելիս մետաղածնության կանխատեսման ուսումնասիրությունների հիմքում ընկած է ֆորմացիոն վերլուծությունը, որը թույլ է տալիս լուծել հետևյալ խնդիրները`

1) հայտնաբերել և ուսումնասիրել երկրաբանական ֆորմացիաները՝ նստվածքային, հրաբխային, ինտրուզիվ, փոխակերպված, հիդրոթերմալ, մետասոմատիկ և հողմնահարման կեղևի,

2) որոշել օգտակար հանածո պարունակող արդյունաբերական հանքավայրի երկրաբանական ֆորմացիաները`դրանց կառուցվածքային և տարածման մակերեսները,

3) հաստատել երկրաբանական և հանքային ֆորմացիաների միջև եղած կապերը և դրանց տարածական բաշխվածության օրինաչափությունները:

Կանխատեսման քարտեզները կազմում են ինչպես մեկ օգտակար հանածոյի (ոսկի, երկաթ), այնպես էլ մի շարք օգտակար հանածոների խմբերի համար (բազմամետաղներ` պղինձ և նիկել), կամ էլ բոլոր այն օգտակար հանածոների համար, որոնք կարող են հայտնաբերվել որոնման ենթակա տարածքում:

Որպես որոնման հիմք ծառայում են 1:250000 մասշտաբի երկրաբանական քարտեզները, որոնց վրա ներկայացված են խոշոր երկրաբանական ռեգիոնալ կառուցվածքները և դրանցով պայմանավորված մետաղածնության առանձնահատկությունները:

Առանձին գեոսինկլինալային և պլատֆորմային գոտիների համար կազմում են 1:100000 և 1:50000 մասշտաբի կանխատեսման քարտեզներ, որոնց վրա նշում են օգտակար հանածոների հանքավայրերի առաջացման և դրանց հետագա զարգացման փոխադարձ կապը շրջանի մագմատիզմի, մետամորֆիզմի և նստվածքագոյացման հետ: Այդպիսի տվյալները հնարավորություն են տալիս 1:10000 և 1:5000 մասշտաբի քարտեզների վրա առանձնացնել հեռանկարային մակերեսներ որոշակի տիպի օգտակար հանածոների հանքավայրերի որոնողական աշխատանքներ կազմակերպելու համար:

Հատուկ որոնողական աշխատանքներ կատարելու համար կազմում են 1:25000 և 1:10000 մասշտաբի կամ ավելի խոշոր մասշտաբի քարտեզներ:

Կանխատեսման քարտեզները բաղկացած են հետևյալ հիմնական տարրերից.

1) հատուկ երկրաբանական հիմքից` երկրաբանակառուցվածքային և երկրաբանաֆորմացիոն քարտեզներից,

2) հանքաերևակումների որոնման նշանների սխեմաներ և քարտեզներ, որոնք ուղեկցվում են հանքաքարերի քարտացուցակով,

3) շրջանների ուսումնասիրությունների քարտեզներ,

4) կանխատեսման սեփական քարտեզներ,

5) կանխատեսման քարտեզների բացատրագրեր:

Հատուկ երկրաբանական հիմքի վրա ցուցադրված են լինում երկրաբանական երևույթների պատմական զարգացման փուլերը, որոնցով պայմանավորված են օգտակար հանածոների հանքավայրերի առաջացումն ու բաշխվախությունը այդ տարածքում: Ընդ որում, երկրաբանական հիմքի վրա նշվում են միայն այն հիմնական տարրերը, որոնք ունեն ուղղակի և անուղղակի կապ որոնման շրջանում հանքավայրերի բաշխվածության առանձնահատկությունները հայտնաբերելու գործում: Այդպիսի գլխավոր երկրաբանական տարրեր են.

1) որոշակի ֆացիալլիթոլոգիական շերտախմբերը կամ հորիզոնները, որոնց հետ կապված են օգտակար հանածոները,

2) որոշակի տեկտոնական փուլում առաջացած ծալքավոր կառուցվածքները (դրանց ձևաբանությունը և հիմնական ուղղվածությունը), ծալքավորման ուժգնությունը և ինտենսիվությունը,

3) ինտրուզիվ և էֆուզիվ ծագման ապարների բաշխվածությունը որոնման տարածքում և դրանց դասակարգումը ըստ հիմնայնության և ձևաբանության:

4) ընդհանուր խզված ստրուկտուրաների նշումը,

5) հանքային ֆորմացիաների բնույթը և նշանակությունը:

Ֆորմացիոն վերլուծության հիմքում ընկած է համակարգային մոտեցումը, ըստ որի օգտակար հանածոյի առաջացման մակարդակը պայմանավորված է կառուցվածք + տար կապով: Այսպես` տարր + դարանց կառուցվածքային կապեր = միներալ, միներալներ + նրանց կառուցվածքային կապեր = ապար, ապար + դրանց կառուցվածքային կապեր = ֆորմացիա, ֆորմացիա + կառուցվածքային կապեր = ֆորմացիոն պարագենեզիս, որի արդյունքում առաջանում են օգտակար հանածոներ:

Վերը նշվածից հետևում է, որ հանքային ֆորմացիան երկրաբանականից տարբերվում է իր կայուն վիճակով, պարագենետիկ միներալներով(այդ թվում նաև օգտակար) և տարածության մեջ դրանց օրինաչափ բաշխվածությամբ: Հետևաբար որոշակի հանքային ֆորմացիաներին բնորոշ են օգտակար հանածոների որոշակի հանքավայրեր: Օրինակ` կերատոֆիր–սպիլիտ–դիաբազային ֆորմացիայի հետ կապված են կոլչեդանային և պղինձ–կոլչեդանային հանքավայրերը, գաբրո–պերիդոտիտային ֆորմացիայի հետ պլատինոիդները, խրիզո-տիլ–ազբեստի և տալկի հանքավայրերը: Պերիդոտիտ նորիտային ֆորմացիայի հետ պղինձ-նիկելային և տիտան մագնետիտային հանքավայրերը: Կարբոնտային ֆորմացիային բնորոշ են բավականին մեծ խմբի օգտակար հանածոներ` ֆլոգոպիտ, ֆոսֆորային և երկաթային հանքանյութեր, կապար, ցինկ, ֆլյուորիտ և այլն: Քիմբերլիտային ֆորմացիայի հետ կապված են ալմաստի հանքավայրերը:

Հանքավայրերի որոնման և հեռանկարային կանխատեսման համար հանքային ֆորմացիաների առանձնացումը և ուսումնասիրումը ունի գերակա նշանակություն:

Հանքավայրերի, հանքաերևակումների և ուսումնասիրված տեղամասերի որոնման նշանների քարտեզները համատեղում են երկրաբանական հիմքի հետ կամ ներկայացվում են առանձին: Պայմանական նշանների օգնությամբ քարտեզի վրա նշում են հայտնաբերված օգտակար հանածոների տեղերը: Ընդ որում, նշանի մեծությունը պետք է արտահայտի հանքայնացման որակը, իսկ գույնը՝ գենետիկ տիպը: Վերցրած նմուշների քարտացուցակը կազմվում է համաձայն հանքավայրերի և հանքաերևակումների տեղեկաթերթերի, որոնց մեջ տրվում է հանքավայրի անվանումը, երկրաբանական կառուցվածքի համառոտ բնութագիրը, հետախուզման մակարդակը, նմուշարկան համարները և բերվում են ենթադրություններ հանքավայրի հեռանկարային նշանակության մասին: Յուրաքանչյուր հանքավայրի կամ հանքաերևակման համար տեղեկաթերթը կազմվում է առանձին էջի վրա: Քարտեզի վրա, բացի հանքավայրերից և հանքաերևակումներից, պայմանական նշանների միջոցով նշվում են նաև որոնման ուղղակի և անուղղակի նշանները:

Որոնման տարածքի ուսումնասիրման քարտեզը կազմում են կանխատեսման քարտեզի մասշտաբով: Որոշակի պայմանական նշաններով ցույց են տրվում այն մակերեսները, որտեղ կատարված են այս կամ այն մասշտաբի երկրաբահանութային և որոնողական աշխատանքներ: Երկրաբանական հիմքի և որոնման նշանների քարտեզների համեմատությունից և վերլուծությունից հետո առանձնացնում են այն մակերեսները, որոնք հեռանկարային են հանքավայրեր հայտնաբերելու համար: Նման մակերեսներում երաշխավորվում է առաջին հերթին կատարել որոնողական աշխատանքներ: Երկրորդ հերթին առանձնացվում են այն մակերեսները, որոնց հեռանկարային նկարագիրը ավելի թույլ է հիմնավորված: Երրորդ հերթին քարտեզի վրա առանձնացնում են այն տեղամասերը, որտեղ հանքավայրերի հայտնաբերման համար որոնման նշաններն ու երկրաբանական նախադրյալները բացակայում են:

Կանխատեսման քարտեզի հետ ներկայացվող բացատրագիրը բաղկացած է հետևյալ հիմնական բաժիններից.

1) առաջադրված աշխատանքների խնդիրները,

2) կանխատեսման ենթակա տարածքի համառոտ աշխարհագրական բնութագիրը,

3) տարածքի երկրաբանական ուսումնասիրության աստիճանը,

4) աշխատանքների կատարման մեթոդիկան,

5) հանքավայրերի գենետիկական և երկրաբանաարդյունաբերական տիպերը,

6) հանքավայրերի տարածական բաշխվածության օրինաչափությունները և դրանց բնութագրող հատկանիշների նկարագրությունը:

Հեռանկարային տարածքների առանձնացման ընթացքում անհրաժեշտ է կատարել օգտակար հանածոների կանխատեսումային պաշարների հաշվարկ: Կանխատեսումային պաշարները հաշվելիս ղեկավարվում են արդեն հայտնի հանքային շրջանների նմանությունից, ընդ որում, որոշում են ուսումնասիրվող տարածքի միավոր մակերեսի վրա ընկնող օգտակար հանածոների քանակը: Այնուհետև գնահատում են տարածքի հեռնկարայնության աստիճանը` համեմատելով այն ավելի վաղ ուսումնասիրված նմանատիպ տարածքների հետ: Երբ կանխորոշվող տարածքի հեռանկարայնության աստիճանը համընկնում է ավելի վաղ ուսումնասիրված տարածքի հեռանկարի հետ, այդ դեպքում միավոր մակերեսին ընկնող պաշարների քանակն ընդունում են նույնը, իսկ հեռանկարայնության տարբերության դեպքում օգտագործվում է ուղղման գործակից:

5.5. Հանքավայրերի որոնողագնահատման աշխատանքներ

Որոնողական աշխատանքների արդյունքը պետք է լինի պատասխանը այն հարցի, թե արդյոք բացահայտված հանքաերևակումը կամ հանքամարնինը իր երկրաբանաարդյունաբերական ցուցանիշներով ներկայացնում է հետաքրքրություն ներկայացնում է հետագա հետախուզական աշխատանքներ կատարելու համար: Հանքավայրերի գնահատման խնդիրը միայն որոնողական աշխատանքների տվյալների հիման վրա շատ բարդ է: Առաջին հերթին հանքավայրի մասին շատ քիչ փաստացի տվյալներ ունենալու պատճառով, և երկրորդ, որ մակերևույթի մոտ, հողմահարման գոտում տեղի են ունենում հանքամարմնի հզորության, նրա տեղադրման ֆիզիկական վիճակի, միներալային և քիմիական կազմության զգալի փոփոխություններ:

Հանքավայրի հեռանկարային գնահատման և հետագա հետախուզական աշխատանքների ննախագծման համար անհրաժեշտ է հավաքել և ի մի բերել հետևյալ նյութերը.

1) հանքավայրը զբաղեցնող տեղանքի տնտեսաաշխարհագրական բնութագիրը: Բացահայտված հանքամարմնի տեղը մոտակա բնակավայրից, արդյունաբերական կենտրոնից, տրանսպորտային ուղիներից, էներգետիկ աղբյուրներից և այլն,

2) հանքավայրի ռելիեֆի բնութագիրը, հանքային շրջանի տոպոգրաֆիական և երկրաբանական քարտեզները այնպիսի մասշտաբներով, դրանց վրա հնարավոր լինի առանձնացնել ռելիեֆի առանձնահատկությունները,

3) հանքավայրը ձևավորող հանքամարմինների սխեմատիկ երկրաբանական քարտեզները ըստ մասշտաբի իրենց հիմնական էլեմենտներով,

Հաճախ նպատակահարմար է ունենալ երկրաբանական քարտեզներ, ոչ թե մեկ, այլ երկու տարբեր մասշտաբի: Որոնցից մեկի վրա հնարավոր լինի անցկացնել հանքավայրի բոլոր երևակումները (սկվածքային, մետաղամետրական նմուշահանման տվյալները, հիմնական հանքատար ստրուկտուրաները և բարենպաստ հանք ներառող ապարները), երկրորդ` սխեմատիկ երկրաբանական քարտեզներ միայն առանձին հանքամարմինների վերաբերյալ: Այս քարտեզների մասշտաբները պետք է լինեն բավականին մեծ, որպեսզի նրանց վրա պարզ երևան հանքային մարմինների կառուցվածքային առանձնահատկությունները: Սակայն այս քարտեզների վրա նշված տվյալները լավագույն դեպքում թույլ են տալիս հանքավայրը գնահատել միայն երկու ուղղությամբ`ըստ երկարության և լայնության, բայց ոչ ըստ խորության: Վերջինս որոնման փուլում հնարավոր է գնահատել միայն երկրաբանական կանխագուշակման միջոցով, որի համար անհրաժեշտ է բացահայտել հանքավայրի երկրաբանակառուցվածքային դիրքը` կապված որոշակի ծալքավոր և խզվածքային ստրուկտուրաների հետ և որոշել հանքավայրի ֆացիալ լիթոլոգիական կապը հանքավայրը պարփակող ապարների հետ:

Ըստ խորության գնահատելու համար մեծ նշանակություն ունի հանքավայրի էռոզիայի կտրվածքի խորության որոշումը, որը ցույց է տալիս այն տարածությունը, որն ընկած է հանքամարնի և ժամանակակից էռոզիոն կտրվածքի միջև: Էռոզիոն կտրվածքի խորությունը ուղղաձիգ ուղղությամբ որոշելու համար անհրաժեշտ է պարզաբանել հանքամարմինը բնորոշող հետևյալ հիմնական գործոնների գոտիական փոփոխությունը.

1) հանքատար միներալների միներալային և քիմիական կազմության փոփոխությունը ըստ խորության պայմանների,

2) հիմնական հանքատար միներալների մեջ ավելցուկային էլեմենտների պարունակության փոփոխությունը ըստ խորության,

3) ըստ առաջացման խորության պայմանների, միներալների ձևափոխությունը,

4) առանձին միներալներին բնորոշ ֆիզիկական հատկությունների փոփոխությունը:

Որոնողագնահատման աշխատանքների մյուս հիմնական խնդիրը դա օգտակար հանածոյի որակի գնահատումն է հողմահարման գոտում: Դրա համար անհրաժեշտ է ուսումնասիրել.

1) օգտակար հանածոյի միներալային և պետրոգրաֆիական կազմը,

2) չփոփոխված առաջնային միներալների կազմը,

3) տիպամորֆային երկրորդային միներալները,

4) օքսիդացման գոտում հանդես եկող լիմոնիտների ինդիկատորային տեքստուրաները,

5) օգտակար հանածոյի ֆիզիկական վիճակը,

6) բյուրեղներում հանդես եկող դեֆեկտների տիպերը:

Որոնվող հանքավայրում նմուշահանման ժամանակ միշտ պետք է հաշվի առնել օգտակար հանածոյի կայունության աստիճանը և փոփոխման բնույթը մակերևույթի մոտ: Կայունության աստիճանից կախված` հանքային միներալները հանքամարմինների վերին շերտերում բաժանվում են երեք խմբի.

Առաջին խմբին են պատկանում երկաթի օքսիդային և հիդրօքսիդային հանքավայրերը, բոքսիտների, քրոմիտների, կասիտերիտի, վոլֆրամիտի, սնդիկի, կվարցային երակներում ոսկու և պլատինի: Սրանց հիմնական հանքառաջացնող միներալները գործնականում կայուն են մակերևութային պայմաններում:

Երկրորդ խմբին են պատկանում կապարի, մկնդեղի, բիսմութի սուրմայի, երկաթի և մանգանի կարբոնատային հանքավայրերը: Սրանց հիմնական հանքառաջացնող միներալները օքսիդացման գոտում փոփոխվում են` ներառելով իրենց մեջ երկրորդական միներալներ: Այդպիսի հանքավայրերում մակերևույթի մոտ միներալային կազմը փոփոխված է առանց հիմնական մետաղների պարունակության զգալի փոփոխության, ուստի մակերևույթին կատարած նմուշահանման քիմիական տվյալները կարելի է համարել մոտ խորքայինին:

Երրորդ խմբին են պատկանում ցինկի, պղնձի, մոլիբդենի, նիկելի, կոբալտի, ուրանի և ոսկու սուլֆիդային հանքավայրերը: Այս տիպի հաանքավայրերում հիմնական հանքառաջացնող միներալները անկայուն են օքսիդացման գոտում, իսկ դրանց քայքայումից առաջացած գոյացությունները հեշտ լուծվում են և հեռանում են հանքային մարմնից: Այս դեպքում օքսիդացման գոտում օգտակար հանածոյի միներալային և քիմիական կազմությունը լինում է խիստ փոփոխված: Նման տիպի հանքավայրերում մակերևույթին մոտ վերցրած նմուշների քիմիական և միներալային կազմության տվյալները բնութագրում են միայն մակերեսային օքսիդացման գոտին և այդ գոտում գտնվող օքսիդացած օգտակար հանածոները, ուստի ստացված նմուշահանման տվյալները հնարավոր չէ տարածել հանքավայրի խորքային հորիզոնների վրա:

Ոչ մետաղական հանքավայրերը, ըստ հանքանյութի որակի, բաժանվում են երկու խմբի:

Առաջին խմբին են պատկանում այն հանքավայրերը, որոնց օգտակար հանածոյի որակը պայմանավորված է հիմնականում իր քիմիական կազմությամբ(աղեր, ծծումբ, պիրիտ, ապատիտ, ֆոսֆորիտ, մագնեզիտ, ֆլյուրիտ, կաոլին, մերգել, կրաքար, կավ, գիպս և այլն): Մակերևութային պայմաններում, կախված նմուշահանման կայունության աստիճանից այս հանքավայրերը բաժանվում են երեք ենթախմբի`անկայուն (մասնակի լուծվող), փոփոխված (մասնակի լուծված), և կայուն:

Անկայուն լուծվածներից են աղային հանքավայրերը, որոնց մոտ հիմնական օգտակար հանածո հանդիսացող միներալային աղերը մակերևութային պայմաններում հեշտ լուծվում են և հեռանում են հանքամարմնից: Մակերևույթի մոտ վերցրած նմուշները չեն բնութագրում խորքում գտնվող հանքային մարմնի ոչ միներալային և ոչ էլ քիմիական կազմությունը: Անկայուն մասնակի լուծվողների հիմնական միներալները մակերևույթի մոտ մասնակի լուծվում են կամ փոխարինվում են այլ միներալներով: Այդպիսիսիներից են գիպսի, կրաքարերի, մերգելների, անհիդրիտի հանքավայրերը: Մակերևույթից վերցրած դրանց նմուշները ոչ միշտ են ճիշտ պատկերացում տալիս հանքամարմնի խորքային կազմության մասին: Կայուն չլուծվողների հիմնական հանքառաջացնող միներալները մակերևութային պայմաններում կայուն են, և մակերևույթից վերցրած նմուշները կարող են լիարժեք բնութագրել հանքամարմինը ըստ խորության: Այդպիսիներից են քվարցի, դաշտային սփաթի, կավերի, կաոլինիտի, ֆլյուորիտի, պեգմատիտների հանքավայրերը:

Երկրորդ խմբի մեջ մտնում են այն հանքավայրերը, որոնց մոտ օգտակար հանածոյի որակը որոշվում է դրանց ֆիզիկատեխնիկական հատկանիշներով: Այդպիսի հանքավայրերից են ավազաքարերի, քվարցիտների, դեկորատիվ քարերի, ասբեստի, փայլարների, տալկի, կորունդի, ալմաստի, պիյեզոքվարցի և օպտիկական ֆլյուրիտի հանքավայրերը: Այս հանքավայրերը, ըստ մակերևույթում կայունության աստիճանի, բաժանվում են երկու ենթախմբի: Առաջին խմբին պատկանում են այն հանքավայրերը, որոնց մոտ մակերևութային պայմաններում օգտակար հանածոն կայուն է և փոփոխության չի ենթարկվում (բնական դեկորատիվ քարեր, ասբեստ, փայլար և այլն): Երկրորդ խմբի մոտ օգտակար հանածոյի որակը բնորոշվում է բյուրեղի կատարելիությամբ, առկա դեֆեկտների աստիճանով (օպտիկական քվարց, պիյեզոքվարց, իսլանդական սփաթ, օպտիկական ֆլյուրիտ և այլն):

Այսպիսով, վերը նշած որոնողական նյութերի համադրման և անալիզի շնորհիվ հնարավոր է լինում որոնված հանքավայրը դասել որոշակի երկրաբանաարդյունաբերական տիպի և այդ ձևով մոտենալ նրա հեռանկարային գնահատմանը և հետագա հետախուզական աշխատանքների կազմակերպմանը:

6. ՆՄՈՒՇԱՀԱՆՈՒՄ

Նմուշ սովորաբար անվանում են այն որոշակի նյութը, որը վերցրած է օգտակար հանածո պարունակող հանքամարմնից նրա բնական տեղադրման կամ պահեստավորման վիճակում: Նմուշի նյութի վերցնումը կատարվում է երկու եղանակով`մեկ տեղից (համատարած նմուշ), կամ նմուշարկման ենթակա տարածքից առանձին մասնակի նմուշներ վերցնելով ու միավորելով:

Նմուշահանման կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ վերցրած առանձին նմուշների ծավալների չափերը անհամատեղելի են նմուշահանվող զանգվածի ծավալների հետ: Մեկական նմուշների միջոցով ուսումնասիրվող հանքանյութի որակական և քանակական հատկանիշների արժեքները, որպես կանոն, չեն համապատասխանում նմուշահանվող ծավալում միջին արժեքին: Միջին արժեքը հաշվարկվում է բավականին մեծ քանակի նմուշների ընդհանուր արժեքի միջոցով` հաշվի առնելով նմուշահանման ցանցի երկրաչափականացումը և նմուշահանվող ընդերքի ծավալները:

Հանքավայրերի որոնման և հետախուզման գործընթացում նմուշահանումը համարվում է ամենակարևոր և ամանա պատասխանատու աշխատանքը, որի խնդիրն է որոշել օգտակար հանածոյի որակական, քանակական, տեխնիկական և տեխնոլոգիական հատկանիշները: Օգտակար հանածոյի որակը պայմանավորված է նրա կիրառման բնույթով և մի շարք չափորոշիչներով: Հանքային օգտակար հանածոների հանքանյութերի որակը գնահատվում է դրանց մեջ օգտակար բաղադրիչների քանակով, վնասակար նյութերի առկայությամբ, այդ հանքանյութից օգտակար տարրերի կորզման հնարավորությամբ և այլն: Նման որակական հատկանիշները կարող են որոշվել քիմիական և այլ անալիզների միջոցով ու հանքանյութի մշակման տարբեր տեխնոլոգիաներով:

Քիմիական նմուշահանման միջոցով որոշվում է հանքանյութի մեջ օգտակար բաղադրիչի և վնասակար նյութերի պարունակությունները: Հանքանյութից օգտակար բաղադրիչներ կորզելու նպատակով կատարվող աշխատանքներն անվանում են տեխնոլոգիական նմուշահանում:

Ոչ հանքային օգտակար հանածոների որակը որոշվում է դրանց միներալային և պետրոգրաֆիական կազմությամբ ու ֆիզիկամեխանիկական հատկություններով` ամրությամբ, ճեղքավորվածությամբ, գույնով, փայլով, այրվելու ունակությամբ, հրակայունությամբ և այլն: Նման օգտակար հանածոների (ապարներ կամ առանձին միներալներ) ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները որոշելու համար կատարում են տեխնիկական փորձարկումներ: Նմուշների վրա կատարվող նման փորձարկումներն անվանում են տեխնիկական նմուշահանում:

Քիմիական նմուշահանումը կատարվում է հանքավայրի որոնման, հետախուզման և շահագործման ընթացքում: Որոշվում են միներալային հումքի ու նրա շրջակա ապարների քիմիական կազմությունները: Միներալային հումքի բաղադրության մեջ մտնող օգտակար բաղադրիչների և վնասակար խառնուրդների պարունակությունները որոշելու համար, բացի քիմիական անալիզից, կիրառում են նաև անալիզի այլ մեթոդներ` սպեկտրալ, ֆոտոնեյտրոնային և այլն:

Քիմիական նմուշահանմանը զուգընթաց կատարվում է նաև հանքանյութի և այն պարփակող ապարների միներալաբանական անալիզ, որը հնարավորություն է տալիս որոշել հանքաքարի մեջ մտնող արժեքավոր միներալները և դրանց հետ կապված օգտակար բաղադրիչները:

Տեխնոլոգիական նմուշահանումը կատարվում է միներալային հումքի տեխնոլոգիւական հատկությունների ուսումնասիրման համար, որն իրականացվում է լաբորատոր, կիսագործարանային կամ գործարանային պայմաններում: Այդ ուսումնասիրությունների հիման վրա որոշվում է միներալային հումքի մշակման, հարստացման և վերջնական արտադրանք ստանալու տեխնոլոգիական սխեման և արտադրական գործընթացները:

6.1. Քիմական նմուշներ վերցնելու եղանակները

Քիմիական նմուշը հանքանյութի այն քանակն է, որը վերցվում է օգտակար հանածո պարունակող ապարից բնական պայմաններում, կամ հանքամարմնից տարբեր եղանակներով պոկած ապարազանգվածից: Քիմիական նմուշը բնորոշում է օգտակար հանածոյի որակը նմուշահանման տեղում: Որպեսզի նմուշը լինի ներկայացուցչական, աjն անհրաժեշտ է վերցնել որոշակի կարգով: Ըստ վերցնելու բնույթի, նմուշահանումը լինում է կետային, գծային, մակերեսային կամ համատարած: Կետայինի դեպքում նմուշը վերցնում են նմուշահանման ենթակա մակերեսի կամ ծավալի առանձին կետերից: Գծայինի դեպքում նմուշները վերցնում են որոշակի գծերի ուղղությամբ, ընդ որում, այդ գծերը պետք է համընկնեն հանքային մարմնում օգտակար բաղադրիչի պարունակության ամենամեծ փոփոխության ուղղության հետ: Մակերեսայինի դեպքում նմուշահանումը կատարվում է ամբողջ մակերեսով կամ հանքամարմնի ամբողջ ծավալով:

Գոյորթյուն ունեն նմուշներ վերցնելու հետևյալ եղանակները` հանքաբեկորային, կետային, շերեփային, պայթանցքային, ակոսային, քերվածքային, համախառն: Նշված եղանակներով նմուշահանում կատարելու համար անցնում են լեռնային մակերեսային և ստորգետնյա փորվածքներ: Հետախուզական հորատանցքերից նմուշահանումը կատարում են հորհատհանուկից և հորատման տիղմից:

6.1.1. Հանքաբեկորային նմուշահանում

Նմուշահանման այս եղանակի դեպքում որպես նմուշ վերցնում են հանքախորշից կամ պոկված հանքայնացված զանգվածից մի քանի հանքայնացված բնորոշ բեկորներ, որոնք սովորաբար կշռում են 0,2-0,5 կգ: Նմուշահանման այս եղանակն ունի որոշակի սուբյեկտիվություն, որի հետևանքով այն սիստեմատիկ կիրառություն չունի: Այն կիրառվում է հիմնականում հանքային մարմինների առանձին տեղամասերի նախնական կամ մոտավոր հանքայնացումը որոշելու համար: Սա նմուշահանման շատ պարզ, արագ և էժան եղանակ է:

6.1.2. Կետային նմուշահանում

Այս դեպքում նմուշները վերցնում են հանքախորշի ճակատից քառակուսի, ուղղանկյուն, շեղանկյուն ցանցի հանգույցներից ինչպես հանքային մարմնի սահմաններում, այնպես էլ հանքախորշից պոկված ապարազանգվածից: Ցանցի հանգույցներից վերցրած մասնակի նմուշները միավորում են և դրանցից կազմում են հանքախորշի առաջացման տվյալ կտրվածքի համար մեկ ընդհանուր նմուշ (նկ.6.1):

Մասնակի նմուշների միջին կշիռը տատանվում է 0,5-1,0 կգ սահմաններում: Ընդհանուր նմուշի մեջ մասնակի նմուշի քանակությունը կախված է օգտակար հանածոյի հանքայնացման համասեռության աստիճանից: Որքան հավասարաչափ է հանքայնացումը, այնքան փոքր է մասնակի նմուշների քանակը և հակառակը: Հավասարաչափ հանքայնացման դեպքում հանքախորշում կամ թափվածքում մասնակի նմուշների քանակը լինում է 12-15 հատ, անհամաչափի դեպքում` 50-60 հատ, իսկ խիստ անհամաչափի դեպքում` 100-ից ավելի:

Նմուշահանումը թափվածքից կետային նմուշահանման տարբերակ է: Այս դեպքում մասնակի նմուշներ վերցնում են թափվածքի մակերևույթից, հանքային զանգվածով բեռնված վագոնետկաների վրայից, ինքնաթափ ավտոմեքենաներով բեռնված հանքային զանգվածներից պարանով գործված ցանցի հանգույցների միջոցով: Ցանցերը լինում են քառակուսի (20-50 սմ կողմերով) և ուղղանկյուն (20-40 սմ, կամ 50-100 սմ կողմերով): Մասնակի նմուշի ծավալը կազմում է 20-200 սմ³, իսկ կշիռը` 50-600 գ:

Նմուշահանման այյս եղանակը փոքր հզորություն ունեցող հանքային մարմինների դեպքում կիրառելի չէ: Այն հիմնականում կիրառում են հավասարաչափ հանքայնացված և մեծ հզորություն ունեցող հանքային մարմինների դեպքում, հատկապես մեծ մակերեսների նմուշահանման ժամանակ: Նմուշահանման արդյունքները հետագայում ստուգվում են ավելի հուսալի նմուշահանման եղանակներով` ակոսային, քերվածքային և այլն:

6.1.3. Շերեփային նմուշահանում

Ի տարբերություն նմուշահանման կետային եղանակի, այս դեպքում մասնակի նմուշները վերցվում են հանքախորշից պոկված ապարազանգվածի թափվածքի վրա տեղադրված ցանցի յուրաքանչյուր հանգույցից շերեփի միջոցով: Ըստ հանքայնացման բնույթի, մասնակի նմուշների քանակը և կշիռը երաշխավորվում է հետևյալ սահմաններում(աղ.6.1):

Նմուշահանում կատարելիս անհրաժեշտ է պահպանել ինչպես հանքաքարի մանր, այնպես էլ խոշոր ֆրակցիաների համաչափ քանակը: Նման մետեցումն օգնում է բարձրացնելու նմուշահանման ճշտության աստիճանը, հատկապես այն դեպքում, երբ օգտակար բաղադրիչի կուտակումները մանր և խոշոր ֆրակցիաներում տարբեր են: Նմուշահանման ենթակա կետերը և մասնակի նմուշների քանակը նույնպես կախված է հանքայնացման հավասարաչափության աստիճանից:

6.1.4. Քերվածքային նմուշահանում

Այս եղանակի դեպքում նմուշ հանդիսանում է այն նյութը, որը ստանում են մերկացած հանքային մարմնի մակերեսը որոշակի խորությամբ քերելուց: Սովորաբար քերված նմուշը վերցնում են հանքամարմնի այն հատվածից, որտեղ նմուշ վերցվել է նաև այլ եղանակով: Քերվածքային նմուշահանման դեպքում անհրաժեշտ է, որ միավոր մակերեսի վրա ապահովի քերման հաստատուն խորություն և վերցվի հավասար քանակի նմուշի նյութ: Հակառակ դեպքում կունենանք ոչ ճիշտ արդյունք` օգտակար բաղադրիչի պարունակության հարստացում կամ աղքատացում: Նմուշահանման քերվածքային եղանակն ունի սահմանափակ կիրառում: Այն օգտագործվում է անհավասարաչափ հանքայնացման և նուրբ երակային (m<10սմ) հանքային մարմինների նմուշահանման ժամանակ, օրինակ՝ ոսկու և մի շարք հազվագյուտ մետաղների հանքավայրերը հետախուզելիս:

Քերվածքային եղանակի բացասական կողմն այն է, որ քերման արտադրողականությունը շատ ցածր է, հատկապես կարծր հանքային մարմինների դեպքում:

6.1.5. Ակոսային նմուշահանում

Նմուշահանման այս եղանակի դեպքում նմուշ է հանդիսանում հանքամարմնում փորված ակոսից վերցրած նյութը: Ակոսի ձևը և չափերը կախված են հանքամամնի հզորությունից և նրա մեջ առկա օգտակար և վնասակար բաղադրիչների բաշխման բնույթից:

Ակոսային նմուշահանում կատարելիս պահպանում են հետևյալ երկու սկզբունքը.

1) ակոսի տրման ուղությունը պետք է համընկնի հանքայնացման առավելագույն փոփոխության ուղղության հետ,

2) նմուշահանման ժամանակ պետք է ակոսի բոլոր մասերից հավասար քանակությամբ նյութ պոկել:

ՀաՆքային մարմնի տարածման ուղղությամբ անցնող փորվածքում ակոսների տեղաբաշխումը կախված է հանքային մարմնի անկման անկյան մեծությունից(նկ.6.2): Հանքային մարմնի ուղղաձիգ կամ զառիթափ(>60⁰) տեղադրման դեպքում հանքախորշում փորում են հորիզոնական ակոսներ: Փոքր անկման անկյան դեպքում ակոսները տրվում են հանքամարնի իրական կամ ուղաձիգ հզորության ուղղությամբ: Նմուշահանումը պատերից կատարվում է ուղղաձիգ ակոսներով մեկ կամ երկու պատերից միաժամանակ: Այդ դեպքում նմուշները կարող են բաշխվել դեմ առ դեմ կամ շախմատաձև:

Հանքային մարմնի տարածմանը խաչաձև անցնող հորիզոնական ստորգետնյա փորվածքում(քվերշլագ, հանքուղի, օրտ) ակոսները տեղադրում են փորվածքների պատերին (նկ.6.2. է): Փոքր հզորությամբ հանքային մարմինների դեպքում վերցնում են մեկ նմուշ, իսկ հաստ հանքային մարմինների դեպքում նմուշահանումը կատարվում է մեկից ավելի ակոսներով, այնպես, որ դրանք լրիվ ընդգրկեն հանքային մարմնի ամբողջ հզորությունը:

Հետախուզահորում և վերընթացում ակոսների անցումը կախված է հանքային մարմնի տեղադրման բնույթից: Հորիզոնական և մեղմ թեքությամբ տեղադրման դեպքում (փոքր 30⁰-ից) ակոսները տրվում են ուղղաձիգ ուղղությամբ, իսկ մեծ անկման անկյան տեղադրման դեպքում՝ իրական հզորության ուղությամբ:

Միջարկված ակոսային նմուշահանում կատարում են այն հանքավայրերում, որտեղ հանքային մարմիններն ունեն գոտիական կառուցվածք(նկ.6.2. ը): Յուրաքանչյուր գոտի պետք է նմուշահանվի և բնորոշվի առանձին: Այդ պատճառով նմուշարկումը կատարվում է միջարկված, առանձին վերցրած գոտիների սահմաններում: Միջարկված նմուշների երկարությունների գումարը պետք է համապատասխանի օգտակար հանածոյի առանձին տարատեսակների հաստությունների ընդհանուր գումարին: Հանքամարմնի առանձին հատվածներում միջարկված նմուշահանում կատարելու դեպքում այն անվանում են ընտրովի միջարկված նմուշահանում:

Ակոսների փորումը կատարվում է ձեռքով, կամ մեխանիկական եղանակով: Ձեռքով կատարում են մուրճի և հատիչի օգնությամբ, իսկ մեխանիկական եղանակով կատարում են ПЭР-1, կամ ППР-2 նմուշահավաքիչի օգնությամբ:

Կախված հանքայնացման բնույթից` ընդունված են ակոսների հետևյալ լայնական և երկայնական չափերը(աղ.6.2):

Նմուշահանման ակոսային եղանակը կիրառելի չէ խճային կառուցվածք ունեցող ապարները ուսումնասիրելիս, որոնցում հանքայնացումը կապված է միայն դրանց կապակցող ցեմենտի հետ: Այդ դեպքում ակոսի փորման ժամանակ հնարավոր չէ պահպանել նրա չափերը, որի պատճառով առաջանում են պարբերական անճշտություններ:

Ակոսային նմուշահանման եղանակը, համեմատած այլ եղանակների հետ բավականին աշխատատար է և թանկ, սակայն նմուշահանման մյուս եղանակների համեմատ ունի ստացված արդյունքների հուսալիության ավելի բարձր աստիճան:

6.1.6. Պայթանցքային նմուշահանում

Պայթանցքային եղանակով նմուշ վերցնելը գործնականում չի տարբերվում ակոսային նմուշահանումից: Պայթանցքի մակերեսը ունի ճրշտ գլանային ձև, որի համար կարելի է ընդունել, որ նմուշի նյութի քանակը երկարության վրա պահպանվում է ավելի լիարժեք, քան ակոսայինի դեպքում: Նմուշի նյութ հանդիսանում է հորատման փոշին, ստացված օդամղման եղանակով պայթանցքը փորելիս, կամ տիղմը հորատալուծույթով հորատելիս: Օդամղմամբ հորատելուց փոշու հավաքումը կատարվում է փոշեորսիչի միջոցով, որը թույլ է տալիս հավաքել հորատման փոշու 75-90%-ը, իսկ համասեռ խիտ ապարներում՝ մինչև 100%: Հորատալուծույթով հորատելիս նմուշի նյութը վերցվում է հետևյալ կերպ.140 մմ հորատելուց հետո հորատատիղմը դեպի նստեցման բաք տեղափոխելու համար տեղադրվում է խողովակափող: Հորատատիղմի լրիվ նստեցման համար անհրաժեշտ է ունենալ չորս նստեցման բաք: Առաջին բաքում նստում է տիղմի 68%, երկրորդում` 16%, երրորդում` 10%, իսկ չորորդում` 6%: Հորատատիղմը հավաքում են բաքերից, չորացնում են և առանց նախնական մշակման ուղարկում են քիմիական լաբորատորիա:

Պայթանցքային եղանակը ավելի նպատակահարմար է կիրառել մեծ հզորություններ ունեցող հանքային մարմինները նմուշահանելիս, որոնք ամբողջովին չեն բացվում լեռնային փորվածքների միջոցով (նկ.6.3.ա):

Պայթանցքները, ինչպես և ակոսները, տեղադրում են հանքայնացման ամենամեծ փոփոխության ուղղությամբ: Լեռնային փորվածքներում, ուղղորդված հանքային մարմինների հզորությանը խաչադիր ողղությամբ, նմուշ վերցնելու համար օգտագորրծվում են այն պայթանցքերը, որոնք փորվում են հանքախորշում հորատապայթեցման աշխատանքներ կատարելու համար: Լեռնային փորվածքներում, որոնք անցնում են հանքային մարմինների տարածման ուղղությամբ, պայթանցքերը տրվում են փորվարծքների պատերից, հանքամարմնի տարածմանը խաչադիր ուղղությամբ(նկ.6.3.բ):

Պայթանցքերի խորությունը սովորական պերֆորատորներով հորատելիս կարող է հասնել 7-8 մետրի, իսկ սյունակային պերֆորատորներով հորատելիս՝ մինչև 50-70 մետրի:

Պայթանցքային նմուշահանման հիմնական թերությունն այն է, որ ըստ նմուշի նյութի, շատ բարդ է կամ անհնարին որոշել հանքային մարմնի սահմանները, կառուցածքը և հանքանյութի արդյունաբերական որակական փոփոխությունների սահմանները: Այս եղանակը խոշոր շեղումների պատճառով չի կարելի կիրառել փոքր հզորություն ունեցող հանքային մարմինների դեպքում:

Պայթանցքային եղանակի առավելությունը նմուշահանման մեքենայացումն է: Հաճախ նրա համադրումը լեռնային փորվածքների անցման հետ ապահովում է աշխատանքի բարձր արտադրողականություն:

6.1.7. Համախառն(ծավալային) նմուշահանում

Համախառն կամ ծավալային նմուշներ վերցնելու եղանակը կիրառվում է, երբ երեք չափման ուղղություններով տեղի ունի օգտակար բաղադրիչների անհամաչափ բաշխվածություն: Այս եղանակը կիրառում են նաև մեծ ծավալի նմուշներ վերցնելու դեպքում (օրինակ տեխնալոգիական փորձարկումների համար): Այդ դեպքում նմուշ է հանդիսանում ամբողջ լեռնային զանգվածը, որը պոկվում է լեռնային փորվածքի անցման ժամանակ: Նմուշի զանգվածը կարող է կազմել 1.5-5 տ, երբեմն նույնիսկ 1000 տ և ավելի: Նմուշի զանգվածի մեծությունը կախված է հանքաքարում օգտակար բաղադրիչ պարունակող միներալների բյուրեղների մեծությունից, կամ էլ հանքաքարում օգտակար բաղադրիչի բաշխվածություն խիստ անհամաչափությունից:

Քանի որ համախառն նմուշներն ունեն մեծ ծավալ, շատ հաճախ անհրաժեշտություն է առաջանում այն կրճատել: Օրինակ, հանքուղուց դուրս բերված հանքաքարից նմուշ վերցնում են յուրաքանչյուր երրորդ, չորրորդ, կամ յոթերորդ բադիան, որը կախված է ելքային նմուշի զանգվածից և այն կազմող կտորների մեծությունից: Երբեմն մակերես դուրս բերված հանքային զանգվածը լցնում են ապարաբաժանիչ մակերևոյթի վրա, որի վրա այն խառնում են և կրճատում:

Ծավալային եղանակը ավելի շատ կիրառվում է առանձնահատուկ օգտակար հանածոների նմուշահանման ժամանակ, օրինակ, փայլարի, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարերի, շինարարական քարերի, որոնց համար մեծ նշանակություն ունեն բյուրեղների մեծությունը և դրանց ֆիզիկական հատկությունների պահպանումը: Բացի դրանից, համախառն եղանակը կիրառվում է նաև ազնիվ մետաղների նմուշահանման դեպքում, տեխնիկական և տեխնոլոգիական նմուշներ վերցնելու և այլ եղանակներով վերցրած նմուշները ստուգելու համար:

Նմուշահանման համախառն եղանակը ամենաթանկն է, քանի որ պահանջում էնմուշի մշակման համար մեծ ծախսեր: Դրա հետևանքով էլ նրա կիրառությունը խիստ սահմանափակ է:

6.2. Նմուշահանում հետախուզական հորատանցքերի միջոցով

Հորատանցքեր հորատելիս որպես նմուշ վերցնում են հորատհանուկը և տիղմը: Սյունակային հորատման դեպքում հանուկը դուրս բերելով սյունակային խողովակից` տեղադրում են չափագրված հանուկային արկղերի մեջ: Նմուշարկման դեպքում հանուկը ըստ առանցքի բաժանում են երկու մասի: Մի մասն ուղղվում է քիմիական, միներալային անալիզների, ֆիզիկական ու տեխնոլոգիական փորձարկումների համար, իսկ մյուս մասը պահպանվում է որպես կրկնօրինակ: Վերցրած նմուշի հուսալիությունը պայմանավուված է հանուկի ելքի մակարդակով: Հանուկի ելքը որոշվում է գծային կամ ծավալային չափման միավորներով`

որտեղ-ը հանուկի ելքի գծային գործակիցն է, K_v-ն`հանուկի ելքի ծավալային գործակիցը, _L-ը` հորատման երթի երկարությունը(մ),-ը` հանուկի երկարությունը(մ), V-ն` սյունակային խողովակի ծավաը(մ³),-ն` հանուկի ծավալը(մ³):

Հանուկ Kելքըկայուն և կարծր ապարների հորատման դեպքում հաշվում են մետրերով: Քայքայված և սորուն ապարների դեպքում հանուկի ելքը հաշվում են ծավալային միավորներով: Հորատանցքերը հորատելիս օգտագործում են բոլոր հնարավոր տեխնալոգիական միջոցառումները, որպեսզի ապահովվի 80-100% հանուկի ելք, և ստացված արդյունքները համարվեն հուսալի: Հորհատահանուկի 50%-ից ցածր ելքի դեպքում անհրաժեշտություն է առաջանում հորատել նոր հորատանցք:

Հորատման տիղմից վերցրած նմուշը բաղկացած է այն քայքայված ապարազանգվածից, որը հորատման ընթացքում կուտակվում է տիղմի խողովակում և նստեցման բաքերում: Տիղմից նմուշ վերցնում են հորատման այն երթերից, որոնք անցնում են հանքային մարմնի սահմաններով: Հորատման տիղմը լիարժեք որսալու համար, մինչ հանուկը հորախորշից կտրելը և հորատարկը բարձրացնելը, հորատանցքը մանրակրկիտ լվանում են այնքան, մինչև տիղմը ամբողջովին դուրս բերվի հորատանցքից: Այնուհետև տիղմը մագնիսի միջոցով մաքրում են երկաթային մասնիկներից և չորացնում են: Եթե հանուկի ելքը մեծ է 70% –ից, ապա այդ դեպքում տիղմից նմուշ չեն վերցնում:

Տարբեր օգտակար հանածոների համար առաջարկվում են հանուկի հետևյալ տրամագծերը(աղ.6.3.1):

6.2.1. Նմուշահանում հարվածապտտական հորատման դեպքում

Հորատման այս եղանակի դեպքում սորուն, սահող և թափվող օգտակար հանածոները` շինարարական ավազները, դիատոմիտները, տրեպելը և նման կարգի ապարազանգվածները նմուշահանելու համար օգտվում են հորատման գդալից: Սրա միջոցով դուրս բերված ապարազանգվածը լցնում են 1x1.5 մետր չափեր ունեցող փայտյա տախտակամածի վրա, որը երեք կողմից ունի փոքր բարձրության կողեր: Ուսումնասիրելով ու փաստագրելով ապարազանգվածի ամբողջ նյութը`վերցնում են նմուշ, որը, կախված հանքամարմնի կառուցվածքից, կարող է տատանվել 0.5–2.0 մ-ի սահմաններում:

Բացի հորատման գդալից երբեմն օգտագործում են հանուկաընդունիչ բաժակ, որը 10-20 մ բարձրությունից, հորատարկի հարվածից մխրճվում է հանքամարմնի մեջ 15-20 սմ խորությամբ: Բաժակի մեջ ներառած ապարազանգվածը հարվածից խտանում է, որի հետևանքով հորատարկը բարձրացնելիս այն չի թափվում:

Պլաստիկ և փափուկ օգտակար հանածոների` կավերի, սիլիկատային նիկելային հանքաքարերի նմուշարկման ժամանակ կիրառում են ձեռքի հորատման պտուտակահանիչ, և շնեկ` մեխանիկական հորատման դեպքում: Այս դեպքում հորատած ապարազանգվածը մնում է պտուտակահանիչի թևերի վրա: Պտուտակահանիչով մեկ առաջանցման խորությունը կազմում է 30–40 սմ, իսկ շնեկով հորատելու դեպքում` 1.3-1.5 մ: Շնեկը բարձրացնելիս, հորատանցքի պատերի հետ շփվելուց թևերի վրա տեղակալված ապարազանգվածը կեղտոտվում է: Դուրս բերելով այն հորախորշից, մաքրում են, ուսումնասիրում և փաստագրում: Կախված հանքամարմնի կառուցվածքից և հզորությունից` վերցնում են միջարկված նմուշներ, որոնց երկարությունը տատանվում է 0.5-2 մ-ի սահմաններում:

Ավազային ձևով ներկայացված հանքանյութերի նմուշահանման ժամանակ օգտագործում են շրջապահ խողովակներ: Մինչ հորատելը շրջապահ խողովակը հարվածների օգնությամբ մխրճում են ավազային ապարազանգվածի մեջ այնպիսի հաջորդականությամբ, որ դրանց առաջանցումը միշտ ավել լինի հորատման առաջանցումից: Հորատանցքի պատերի նման ամրակապումը ապահովում է վերցրած նմուշի մաքրությունը և ճշտությունը: Ավազային տեսքի նմուշները հորատանցքերից վերցնում են 0.2-0.5 մ հավասարություն ունեցող միջակայքերից: Նմուշը վերցնելուց հետո չափվում է նրա ծավալը և հաշվարկվում նրանում առկա օգտակար բաղադրիչի պարունակությունը:

6.2.2. Նմուշահանում հարվածաճոպանային հորատման դեպքում

Հարվածաճոպանային հորատման ժամանակ նմուշը վերցնում են հորատման տիղմից: Հորատման այս եղանակի դեպքում նմուշները ունեն բավականին մեծ զանգված` 45-200 կգ մեկ մետր հորատումից և կիրառվում են վոլֆրամի, պղինձմոլիբդենի և մոլիբդենի շթոքվերկային հանքավայրերը հետախուզելու, ինչպես նաև ցրոնների ձևով ներկայացված հանքայնացումները հետախուզելու համար:

Հորախորշից հորատման տիղմը դուրս են բերում ժելոնկայի միջոցով: Եթե հորատախորշը գտնվում է գրունտային ջրերի մակարդակից վերև, ապա հորտանցքը պարբերաբար լցնում են ջրով: Տիղմի հեռացումը հորատանցքից կատարվում է այնքան ժամանակ, մինչև հորատանցքում եղած ջուրը մաքրվի: Դուրս բերված տիղմը լցնում են հատուկ չաների մեջ, որոնցում տեղի է ունենում տիղմի նստեցում: Ստացված չոր տիղմը ինտենսիվ խառնում են և նրանից շերեփային եղանակով վերցնում են նմուշ:

Եթե հարվածաճոպանային հորատումն իրականացվում է օդամղումով, ապա տիղմը որսալու համար օգտագործում են տարբեր կառուցվածքի պնեվմացիկլոններ, որոնք ըստ առաջանցման միջակայքերի ամբողջ տիղմը հավաքում են ըստ միջակայքերի համարակալված պարկերի մեջ:

Հարվածաճոպանային հորատման եղանակով ցրոնային հանքավայրերը նմուշահանելու համար հորատումն իրականացնում են առաջանցիկ շրջապահ խողովակների միջոցով: Ավազային շերտի հզորությունը ըստ օգտակար բաղադրիչի արդյունաբերական պարունակության որոշելու համար տիղմից վերցնում են միջարկված նմուշներ: Դրա համար հորատանցքը խորացնում են 0.2-1 մ-ով: Յուրաքանչյուր խորացումից հետո տիղմից վերցնում են նմուշ: Ոսկու և պլատինի ցրոնային հանքավայրերի համար միջարկման երկարությունը 0.2 մ է: Վոլֆրամիտի, կասիտերիտի, շեելիտի և իլմենիտի համար այն կազմում է 0.5-1 մ:

Մանրամասն և շահագործողական հետախուզման փուլում, երբ արդեն որոշված են հանքային շերտի սահմանները, նմուշների երկարությունները կարելի է ավելացնել մինչև 1-2 մ:

Ցրոնների նմուշարկունը ունի զգալի սխալանք, որն առաջանում է հորատման ընթացքում ջրակալված փխրուն ապարները տիղմի հետ խառնվելու հետևանքով: Սա իր հերթին հանգեցնում է օգտակար բաղադրիչի պարունակության աղքատացման:

6.3. Նմուշների միջև հեռավորությունների որոշման եղանակները

Փորվածքներում, որոնք անցնում են հանքային մարմինների տարածմանը խաչադիր ուղղությամբ, նմուշները վերցնում են անընդհատ ըստ օգտակար բաղադրիչ պարունակող մարմնի հզորության: Հանքային մարմինների տարածման և անկման անկյան ուղղությամբ անցնող փորվածքներում նմուշներ վերցնում են որոշ միջակայքերով: Միջակայքերի հեռավորությունը կախված է հանքայնացման հավասարաչափության աստիճանից: Որքան անհամաչափ է հանքայնացումը, այնքան փոքր պետք է լինեն միջակայքերը և հակառակը:

Հանքավայրերում նմուշների ռացիոնալ քանակը որոշելու համար օգտվում են նոսրացման մեթոդից: Այդ մեթոդը կիրառվում է հետևյալ կերպ. հաշվում են միջին պարունակությունները նմուշների ամբողջ քանակի համար, այնուհետև ըստ նմուշների թվի, հաշվի առնելով յուրաքանչյուր երկրորդը, երրորդը և այլն: Համեմատելով ստացված ցուցանիշները` որոշում են նմուշների այն քանակը, որի դեպքում միջին պարունակությունը շեղվել է սկզբնականից անթույլատրելի մեծությամբ:

Նմուշների միջև հեռավորությունը որոշելու համար օգտվում են վարիացիայի գործակցից, համաձայն որի, բոլոր հանքավայրերը ըստ հանքայնացման բաշխվածության անհամաչափության աստիճանի, ըստ Վ. Ի. Սմիրնովի բաժանվում են հինգ խմբի(աղ.6.3.2):

6.3.1. Նմուշների միավորումը

Նմուշահանման բոլոր եղանակները լեռնային փորվածքներից և հորատանցքերից օգտագործվում են քիմիական նմուշներ վերցնելու համար: Արդյունքում հաճախ ստացվում են շատ մեծ քանակի նմուշներ: Քիմիականկան լաբորատորիան բեռնաթափելու և ավելի հուսալի արդյունքներ ստանալու համար, դրանք միավորում են, քանի որ օգտակար բաղադրիչի պարունակության որոշման սխալանքը կախված է նմուշների քանակից և հավասար է`

_{P=±P ⁄ √n}

որտեղ-ն միավորած նմուշի հավանական սխալանքն է(%),-ն` անհատական նմուշի հավանական սխալանքը(%),-ը` նմուշների քանակը:

Փորձարարական աշխատանքներով հաստատվել է, որ նմուշները կարելի է միավորել առանց դրանց ճշտության աստիճանը վնասելու:

Նմուշների միավորում կատարում են երկու եղանակով.1) մինչ մանրացնելը և կրճատելը, 2)մանրացնելուց և կրճատելուց հետո: Առաջին դեպքում նմուշի նյութը վերցնելուց հետո խառնում են, և այն ներկայանում է որպես մեկ նմուշ: Երկրորդ դեպքում` միավորված նմուշից վերցնում են մասնակի նմուշների կշիռներին համապատասխան մասնաբաժիններ:

Նմուշների միավորում երաշխավուրվում է կատարել փորվածքներում, որոնք անցնում են հանքային մարմինների տարածման ուղղություններով: Հետախուզման նախնական փուլում նմուշների քիչ առկայության դեպքում, երբ հանքավայրը լիարժեք հետազոտված չէ, նմուշների միավորում չի թույլատրվում կատարել:

6.4. Հանքաքարի միներալաբանական նմուշահանում

Հանքաքարի որակը, երբեմն նաև օգտակար բաղադրիչ պարունակող միներալի քանակական պարունակությունը կարելի է որոշել ըստ միներալային կազմության և հանքային ու ոչ հանքային միներալների ֆիզիկական հատկություննեի ուսումնասիրության շնորհիվ:

Միներալային անալիզների մեթոդներից են.1) նմուշահանունը ըստ հանքաքարի տիպերի և կտրվածքների, 2)որշումը ըստ սկվածքային միներալների (գրավիտացիայի մեթոդ), 3 լյումինեսցենտային մեթոդ, 4)նմուշահանում ըստ շլիֆներում զբաղեցրած հանքային միներալների մակերեսների (օպտիկամիներալային մեթոդ):

6.5. Տեխնիկական և տեխնոլոգիական նմուշահանում

Կախված օգտակար հանածոյի կիրառման բնագավառի պահանջից` վերցնում են նմուշներ տեխնիկական և տեխնոլոգիական փորձարկումների համար: Տեխնիկական նմուշահանման համար վերցրած հանքաքարերի վրա որոշում են օգտակար հանածո պարունակող միներալների և դրանց պարփակող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները`ամրությունը, կարծրությունը, ծավալային և տեսակարար կշիռը, ճեղքավորվածությունը, ծակոտկենությունը, խոնավությունը, հրակայունությունը և այլն: Տեխնիկական նմուշների քանակը և դրանց ուսումնասիրման առանձնահատկությունները որոշվում են օգտակար հանածոյի շուկայական արժեքով, դրանց կիրառման բնագավառով և հանքավայրում առանձնացված տեղամասի մասշտաբով:

Տեխնոլոգիական նմուշահանումը կատարվում է մի քանի փուլով.

1) նախնական հետախուզման ժամանակ վերցնում են տեխնոլոգիական լաբորատոր նմուշ,

2) մանրամասն հետախուզման դեպքում` արդյունաբերական նմուշ:

Արդյունաբերական նմուշը անհրաժեշտ է հանքաքարի արդյունաբերական կոնդիցիան որոշելու և հանքավայրի շահագործման նախագիծը կազմելու համար: Տեխնոլոգիական նմուշներ վերցնում են լեռնային փորվածքներից, հանքաթափվածքից և հորատհանուկից: Ամենահուսալին` լեռնային փորվածքներից վերցրած նմուշներն են, որի դեպքում նմուշները վերցնում են համախառն եղանակով` ըստ տեղամասերի և տեսակների: Նմուշը վերցվում է մի քանի կետերից, այնուհետև խառնելով իրար հետ կազմում են մեկ միավորված նմուշ:

Հետախուզման աստիճանից և տեխնոլոգիական նմուշահանման առջև դրած խնդիրներից կախված վերցնում են հետևյալ տիպի նմուշներ.

1) որակական նմուշներ հանքավայրը բնորոշող հանքաքարի հիմնական տարատեսակներն են իրենց ստրուկտուրատեքստուրային առանձնահատկություններով,

2) տիպական նմուշները այն հանքաքարերով ներկայացված նմուշներն են, որոնք համաձայն նախնական տեխնոլոգիական փորձարկման` կարող են հարստացվել ընդհանուր սխեմայով հիմնական հանքանյութ պարունակող հանքաքարերի հետ,

3) տեղամասային նմուշներ: Վերցնում են տեղամասերից կամ հորիզոններից, ըստ մշակման կարգի հաջորդականության:

Տեխնոլոգիական նմուշների կշիռը և բեկորների խոշորությունը կախված են հանքաքարերի բաղադրությունից և դրանց մշակման մեթոդների բազմազանությունից: Հանքաքարում հանքանյութի միներալային կազմությունը և հատիկների խոշորությունը կանխորոշում է հանքաքարի մանրացման անհրաժեշտ չափերը, ինչպես նաև դրանց հետագա մշակման ընթացքը խտանյութում: Ըստ հանքային միներալների ցաների հաճախականության հանքաքարերը դասակարգվում են հետևյալ կերպ(աղ. 6.4)

Աղյուսակ 6.4 -ում d-ն` հանքային միներալների ցաների միջին տրամագիծն է, l-ն` երկու հարևան ցաների միջև եղած հեռավորությունն է:

Տեխնոլոգիական լաբորատոր նմուշներն ունեն ամենափոքր կշիռը`սովորաբար 50-100 կգ(հազվադեպ 300-500 կգ): Կիսաարդյունաբերական նմուշները` 15-20 տ: Արդյունաբերական նմուշների կշիռը որոշվում է հարստացման ֆաբրիկայի կամ ձուլման գործարանի արտադրական մեկ փուլի արտադրողականությամբ` 10-100 տ: Հանքաքարը մինչև տեխնոլոգիական փորձարկման ուղարկելը ենթարկվում է մանրացման մինչև 40-60 մմ բեկորի չափի: Մանրացման հաշվարկային տվյալները որոշելու համար հանքաքարը ենթարկում են մեխանիկական անալիզի ըստ բեկորների տրամագծի` արտահայտված կշռային տոկոսներով:

Հանքաքարի տեխնոլոգիական հատկությունները կախված են հանքաքարի տեքստուրայից, միներալային կազմությունից, հանքային հատիկների խոշորությունից և դրանցով կազմված ցաների հաճախականությունից:

Զանգվածային հանքաքարը հարստացման ենթակա չէ, իսկ ցանավոր հանքաքարը ենթարկվում է հարստացման, եթե այն մանրացված է այնքան, որի դեպքում մանրացված հատիկների մեծությունը չի գերազանցում հանքային միներալների հատիկների մեծությանը:

Բրեկչային և կոնգլոմերատային տեքստուրա ունեցող հանքաքարերի դեպքում, եթե հանքային միներալները գտնվում են բեկորների մեջ, ապա բավական է ապարը մանրացնել մինչև բեկորի մեծությունը, որպեսզի հանքաբեկորն ազատեն կապակցող հանքային նյութից:

Նուրբ դիսպերսային վիճակում գտնվող հանքային նյութի համար պահանջվում է հանքաքարի շատ մանր և նուրբ մանրացում և հատուկ հարստացման տեխնոլոգիա:

Տեխնոլոգիական նմուշահանումը պետք է բավարարի հետևյալ հիմնական պահանջները.

1) նմուշը պետք է լինի ներկայացուցչական ըստ հանքաքարի բաղադրության և տեքստուրաստրուկտուրային բնույթի, ինչպես նաև ըստ հանքաքարը աղքատացնող ապարների կազմի և քանակի,

2) նմուշը պետք է բնորոշի արդյունաբերական տեղամասերի, հորիզոնների առանձնահատկությունները` ելնելով դրանց մշակման հերթականությունից: Այս պահանջը հնարավոր է իրագործել միայն որոշակի հետախուզական աշխատանքներ կատարելուց հետո: Սովորաբար այդպիսի նմուշ վերցնում են հանքավայրի մանրամասն հետախուզման փուլում,

3) նմուշի կշիռը պետք է բավարարի այն տեխնոլոգիական փորձարկումների պահանջներին, որի համար այն վերցնում են,

4) վերցրած նմուշի քանակը պետք է լինի շատ մեծ:

6.6. Որոնողական աշխատանքների ամփոփում

Որոնողական աշխատանքների դեպքում երկրաբանական փաստաթղթերի կազմումը պետք է լինի ճիշտ, հակիրճ, առանց ավելորդ մանրամասերի և միևնույն ժամանակ արտահայտի որոնվող հանքավայրի մասին բոլոր հիմնական չափորոշիչները: Երկրաբանական փաստաթղթերը կազմված են տեքստային մասից, երկրաբանական քարտեզներից, գրաֆիկական պատկերներից, լուսանկարներից, քարային նմնուշներից և դրանց պերֆոքարտերից: Ռեգիոնալ երկրաբանական ուսումնասիրությունների դեպքում օգտագործվում է 1:50000 և ավելի փոքր մասշտաբի քարտեզներ: Որոնողական աշխատանքների համար օգտագործում են 1:2500 և ավելի խոշոր` 1:5000 մասշտաբի քարտեզներ: Տարածության մեջ երկրաբանական մարմինների ճիշտ կողմնորոշման և չափագրման համար կատարում են հետևյալ տիպի աշխատանքներ.

1) տոպոգրաֆիական հանույթ,

2) որոնողական փորվածքների նշում այդ հանույթի վրա,

3) մարկշեյդերային հանույթ ստորգետնյա փորվածքների անցման դեպքում,

4) մարկշեյդերական կոորդինատային կապը ստորգետնյա և մակերեսային փորվածքների միջև:

Տեքստային մասը անցած փորվածքների (հետախուզաառուների, հետախուզահորերի, հորատանցքերի, շտրեկների և այլնի) նմուշահանման մատյանի կազմումն է:

Գրաֆիկական մասը կատարում են գծանկարի տեսքով ըստ հետախուզական փորվածքների` նշելով հանքամարմնի հետ հատման կետերում կտրվածքները: Գրաֆիկական մասը կատարում են 1:20-1:50, կամ 1:100-1:500 մասշտաբի, իսկ լիթոլոստրատիգրաֆիական սյունակները 1:200-1:1000 մասշտաբի:

Լուսանկարների միջոցով փաստագրում են լանդշաֆտի առանձնահատկությունները, շերտերի տեղադրման պայմանները, դրանց կառուցվածքային առանձնահատկությունները, հանքայնացման բնական և արհեստական մերկացումները:

7. ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ ՀԵՏԱԽՈՒԶՈՒՄ

7.1. Հետախուզման հիմնական խնդիրը, նպատակը և սկզբունքները

Հետախուզությունը լեռնաերկրաբանական աշխատանքների համալիր է, որի նպատակն է պարզել հանքավայրի արդյունաբերական նշանակությունը, որոշել օգտակար հանածոյի քանակը, որակը և հանքավայրի տեղադրման տնտեսական և լեռնատեխնիկական պայմանները:

Օգտակար հանածոյի քանակը որոշվում է նրա զբաղեցրած ծավալով, հետևաբար անհրաժեշտ է պարզել հետախուզվող հանքավայրի ձևը և չափերը:

Օգտակար հանածոյի որակական հատկանիշները պարզաբանելու համար անհրաժեշտ է որոշել նրա քիմիական ու միներալային կազմը, հանքանյութի բնական տիպերը, ինչպես նաև ֆիզիկամեխանիկական և տեխնոլոգիական հատկություններն ու տեսակները:

Օգտակար հանածոյի քանակը և որակը կազմում են մի անխախտ միասնություն, քանի որ մի կողմից հանքավայրի ձևի որոշումը կախված է արդյունաբերական տեղամասի և հանքամարմինների եզրագիծը բնորոշող նվազագույն արդյունաբերական որակից, մյուս կողմից` օգտակար հանածոն պարփակված է հանքավայրն առաջացնող որոշակի ձևի հանքամարմնի մեջ:

Հետախուզման խնդիրների լուծումը կատարվում է աստիճանաբար` ընդհանուրից մասնակիին անցնելու հաջորդականությամբ: Աշխատանքները նախագծվում են հաշվի առնելով հանքավայրի երկրաբանական կառուցվածքը, հանքամարնինների տարածման օրինաչափությունները, նրանց ձևերն ու տեղադրման պայմանները, օգտակար հանածոյի նյութական կազմը, որակը և հատկությունները, հանքաբեր ապարների հատկություններն ու բնույթը: Հետախուզման գործընթացում երկրաբանական կանխատեսումների տվյալները անընդհատ ճշտվում են:

Այսպիսով հետախուզման հիմնական խնդիրները երկրաբանական օրինաչափությունների արդյունավետ ուսումնասիրությունն է, որը կկանխորոշի օգտակար հանածո պարունակող մարմնի ձևը, որակը և տեղադրման պայմանները, ինչպես նաև նրա հիմնական հատկությունների փոփոխությունները:

Հետախուզության հիմնական խնդիրների լուծման հետ միաժամանակ անհրաժեշտ է պարզել մի քանի այլ կարևոր հարցեր, որոնք ազդում են հանքավայրի գնահատման վրա: Դրանց թվին են պատկանում`

1) հանքավայրի տեղադրման խորությունը և տեղադրման տարրերի ճշգրիտ որոշումը, որոնցով պայմանավորված է նրա բացման և մշակման եղանակների ընտրությունը,

2) օգտակար հանածոյի և հանքաբեր ապարների ֆիզիկական հատկությունների որոշումը: Այդ հատկությունների թվին են պատկանում` ծավալային կշիռը, կարծրությունը, կայունությունը, խոնավությունը, բեկորատումը, փխրեցման գործակիցը, փոշաբերությունը և գազատարությունը,

3) հիդրոերկրաբանական պայմանները. հանքավայրի ջրահագեցվածությունը, մշակման ժամանակ ջրահեռացման անհրաժեշտ հզորությունը, տեխնիկակն և խմելու ջրի պաշարները,

4) փոխադրման միջոցները. ինչպես բեռների փոխադրումը ապագա ձեռնարկության տարածքում, այնպես էլ կապը արտաքին աշխարհի հետ՝ երկաթգիծ, ջրային և օդային կապ,

5) էներգետիկ ռեսուրսները և վառելիքը. ջէկեր, հիդրոկայաններ, տեղական վառելիքի մշակման ու պատրաստման հնարավորությունները, շրջանի էներգետիկական հաշվեկշռի լարվածությունն ու էներգետիկական բազայի ընդլայնման հնարավորությունները,

6) տեղական շինանյութերի տեսակները և արդյունաբերական ու կենցաղային շինարարության մեջ նրանց օգտագործման հնարավորությունները, արմատական անտառանյութի առկայությունը,

7) շրջանի բնակչության տնտեսական ու կենցաղային պայմանների առանձնահատկությունները, արդյունաբերական հարակից ճյուղերի առկայությունը, ապագա ձեռնարկության էժանացման հնարավորությունները տեղական միջոցների հաշվին:

Այսպիսով օգտակար հանածոների հանքավայրերի հետախուզումը միջոցառումների մի բարդ համակարգ է, որը նպատակ ունի լուծելու տարբեր բնույթի տեսական և գործնական խնդիրներ: Ռացիոնալ հետախուզման համակարգի ընտրությունը, աշխատանքների ծավալը և մեթոդիկան կախված են հանքավայրի աշխարհագրական, երկրաբանական և տնտեսական պայմաններից:

Հետախուզական աշխատանքների հիմնական նպատակն է.

1) հատել և բացել հանքամարմինը և նրա պարփակող ապարները,

2) որոշել օգտակար բաղադրիչ պարունակող ապարների տեղադրման պայմանները,

3) հետամտել և եզրագծել օգտակար հանածոյի կուտակումները,

4) նմուշահանել օգտակար հանածոն,

5) ուսումնասիրել հանքակուտակումների բնական տիպերի ու տեսակների ներքին կառուցվածքը և բաշխման օրինաչափությունները,

6) հիմնավորել հանքավայրի բացման և մշակման հետ կապված խնդիրները և կատարել այդ դրանց հետ կապված անհրաժեշտ ուսումնասիրություններ:

Հետախուզական գործընթացը հենված է հետևյալ հիմնական սկզբունքնեի վրա`

I. Լիարժեք հետազոտության սկզբունք: Հետախուզումն անհրաժեշտ է կատարել ամբողջ հանքավայրի, այլ ոչ թե նրա առանձին տեղամասերի կամ հատվածների համար: Սկզբունքն իր մեջ ներառում է հետևյալ հիմնական պահանջները.

1) պարտադիր եզրագծել ամբողջ հանքավայրը և այն կազմող բոլոր հանքային մարմինները,

2) հետախուզական փորվածքներով ամբողջովին հատել օգտակար հանածո պարունակող մարմինները կամ հանքային գոտիները,

3) ամբողջական և բազմակողմանի ուսումնասիրել հիմնական և հարակից օգտակար հանածոների որակը,

4) լեռնային և հորատման աշխատանքների բոլոր տվյալներն ուսումնասիրել և օգտագործել` հանքավայրի ինժեներաերկրաբանական, հիդրոերկրաբանական և լեռնատեխնիկական առանձնահատկությունները բացահայտելու համար:

II. Հաջորդական մոտեցման սկզբունք: Հանքավայրի հետախուզման յուրաքանչյուր փուլում կիրառվում են որոշակի մեթոդներ և տեխնիկական միջոցներ`սկզբում ավելի պարզ, հետագա փուլերում ավելի ճիշտ և բարդ:

III. Հավասար հուսալիության սկզբունք: Այս սկզբունքը ներառում է հետևյալ հիմնական պահանջները.

1) հետախուզման տվյալ փուլում հավասարաչափ լուսաբանել հետախուզական փորվածքների միջոցով ամբողջ հանքավայրը կամ նրա առանձին տեղամասերը,

2) հանքավայրի տեղամասի կամ հետախուզական փորվածքի սահմաններում հավասարաչափ տեղաբաշխել նմուշահանման կետերը,

3) հանքավայրի տարբեր տեղամասերի համար կիրառել միևնույն տիպի հետախուզական տեխնիկական միջոցներ, որոնք կապահովեն նույնանման արդյունքներ,

4) կիրառել միատեսակ և միևնույն ճշտությունն ունեցող լաբորատոր սարքավորումներ հանքանյութի նյութական կազմությունը, քանակը և որակը որոշելու համար:

IV. Ամենափոքր աշխատատարության, նյութական ծախսերի և ժամանակի սկզբունքը: Համաձայն այս սկզբունքի ենթադրվում է, որ հետախուզական փորվածքների քանակը, նմուշների քանակը և կատարված հետազոտությունների ամբողջ ծավալը պետք է լինեն մինիմալ, բայց բավարար` հետախուզման առջև դրված խնդիրները լուծելու համար: Միևնույն ժամանակ հետախուզական աշխատանքները պետք է կատարել կարճ ժամկետում` չխախտելով նշված բոլոր նախորդ սկըզբունքները:

Վերը նշված չորս հիմնական սկզբունքի ճիշտ և գրագետ կիրառումը կապահովի հանքավայրի ռացիոնալ հետախուզումը:

7.2. Հետախուզման մեթոդների հիմնավորում

Երկրաբանական հետախուզման հիմնական դրույթն է` բացահայտել հանքավայրի այն հիմնական երկրաբանաարդյունաբերական չափանիշները, որոնց հիման վրա հնարավոր է լինում հիմնավորել լեռնային ձեռնարկության նախագծումը, կառուցումը և հետագա շահագործումը: Ընդ որում, նախագծված և կառուցված լեռնային ձեռնարկությունը պետք է հետախուզված միներալային հումքը մշակի տնտեսապես էֆեկտիվ և օպտիմալ եղանակով: Հանքավայրի երկրաբանաարդյունաբերական պարամետրերի յուրաքանչյուր արժեք համեմատաբար հեշտ է ստանալ համապատասխան դիտարկումներից, չափումներից, նմուշների անալիզներից և տեխնոլոգիական փորձարկումներից: Սակայն իրականում նշված գործընթացը բարդանում է` պայմանավորված հետևյալ հանգամանքներով.

1) հանքավայրերի մեծ մասը գրեթե ամբողջությամբ անմատչելի են ամբողջական դիտարկամն համար: Դրանք ամբողջովին թաքնված են երկրակեղևի խորքային հորիզոններում,

2) բնության մեջ գոյություն չունեն լիարժեք միանման հանքավայրեր, որտեղ դիտարկման, չափումների և անալիզների արդյունքները մի կետում կամ մի կտրվածքում, հնարավոր լինի տարածել ամբողջ հանքավայրի համար, քանի որ երկրաբանաարդյունաբերական պարամետրերը հանքավայրի սահմաններում փոփոխվում են,

3) արդյունաբերության համար անհրաժեշտ է իմանալ հանքավայրի երկրաբանական պարամետրերը ոչ միայն առանձին դիսկրետ կետերում, այլ նաև դրանց միջինացված արժեքը և փոփոխման դինամիկան,

4) հետախուզումը պետք է տա հանքավայրի երկրաբանաարդյունաբերական պարամետրերի քանակական բնութագիրը որոշակի ճշտությամբ և հուսալիությամբ: Պարամետրերի գնահատման կոպիտ սխալները հանգեցնում են լեռնային արտադրության արտադրողականության նվազման, տնտեսական վնասների և միներալային հումքի անվերադարձ կորստի ինչպես հանքավայրում, այնպես էլ հանքավայրի մշակումից առաջացած թափոններում:

Հաշվի առնելով նշված հանգամանքները հետախուզման ընթացքը պետք է ապահովի հետևյալ հիմնական պահանջները.

1) բացել և հատել հանքային մարմինները և դրանցով ներկայացված ապարների շերտերը բազմաթիվ կետերում,

2) բացված կետերում ուսումնասիրել անհրաժեշտ բոլոր պարամետրերը,

3) հետախուզելով բացահայտել և եզրագծել հանքային մարմինները,

4) հանքավայրը բացելու և մշակելու համար կատարել ինժեներաերկրաբանական, հիդրոերկրաբանական փորձարարական աշխատանքներ:

Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների ընդհանուր արդյունավետությունը բարձրացնելու համար հետախուզման խնդիրները լուծում են ըստ հետախուզման փուլերի` հաջորդաբար մոտենալով ընդհանուրից դեպի մասնակիին: Հետախուզման յուրաքանչյուր փուլ որոշում է մի հիմնական խնդիր` բացահայտում է այն հիմնական չափանիշները, համաձայն որոնց առանձնացվում են արդյունաբերությանը պիտանի հանքավայրերը, կամ դրանց առանձին տեղամասերը ոչ արդյունաբերականներից: Գնահատման այսպիսի սկզբունքը գլխավորն է հետախուզման մի փուլից մյուսին անցնելու դեպքում: Հետախուզումն իրականացվում է երեք փուլով` նախնական հետախուզում, մանրամասն հետախուզում և շահագործողական հետախուզում:

7.3. Նախնական հետախուզում

Նախնական հետախուզում իրականացվում է այն հանքավայրերում, որոնք որոնողական աշխատանքների արդյունքում ստացել են դրական գնահատական: Նպատակն է` պարզաբանել հանքավայրի ամբողջական չափերը, պատկերացում կազմել օգտակար հանածո պարունակող հանքային մարմինների չափերի և տեղադրման տարրերի, օգտակար հանածոյի որակի, պաշարների մոտավոր հաշվարկի և մանրամասն հետախուզման տեղամասերի վերաբերյալ:

Աշխատանքները կատարվում են հաջորդաբար: Առաջին հերթին ճշտվում և լրացվում են այն տվյալները, որոնք ստացվել են որոնողական աշխատանքների ժամանակ: Բարենպաստ երկրաբանակառուցվածքային պայմանների և գեոֆիզիկական, գեոքիմիական տվյալների առկայության դեպքում, որոնք մատնանշում են խորքային հորիզոններում օգտակար հանածոյի հնարավոր հայտնաբերման մասին, հանքավայրի հետախուզումը պետք է շարունակվի ըստ խորության:

Հետախուզական փորվածքները տրվում են որոշակի համակարգով, որի ընտրությունը կախված է հանքավայրի երկրաբանակառուցվածքային առանձնահատկություններից: Հետախուզական ցանցի խտությունը պետք է լինի նվազագույն, բայց բավարար` առաջադրված խնդիրը լուծելու համար:

Այս փուլում կարևոր նշանակություն ունեն գեոֆիզիկական հետազոտությունները, որոնք թույլ են տալիս հիմնավորել հետախուզական ցանցով տրվող փորվածքների քանակը: Դրանով պայմանավորված` նպատակահարմար է կատարել մակերևութային գեոֆիզիկական հանույթներ և լրացուցիչ հատուկ գեոֆիզիկական հետազոտություններ:

Հանքավայրերի մեծամասնության համար հիմնական հետախուզական փորվածքներ են հորատանցքերը, լրացված լեռնային փորվածքներով: Որոշ ավելի բարդ երկրաբանական պայմանների դեպքերում նպատակահարմար է հետախուզումն իրականացնել միայն լեռնային փորվածքներով: Հորատանցքերի կարոտաժը համարվում է պարտադիր:

Տեխնոլոգիական փորձարկումների համար վերցվում են ներկայացուցչական նմուշներ օգտակար հանածոների հիմնական բնական տիպերից` որոշելու համար դրանց արդյունաբերական օգտագործման հնարավությունը:

Հանքավայրի հիդրոերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմանների ուսումնասիրության համար հետախուզական փորվածքներում կատարվում են ջրի մակարդակի, իսկ հորատանցքերում` լվացող լուծույթի կորստի դիտարկումներ և փորձնական ջրահեռացումներ: Ուսումնասիրվում են ջրային հորիզոնների լիթոլոգիական կազմությունը, որոշվում է ջրի որակը, հնարավոր ջրի հոսքը դեպի լեռնային փորվածքներ, հանքավայրի շահագուրծման դեպքում ջրազրկման պայմանները և ապարների ֆիզիկամեխանիկական պայմանները:

Նախնական հետախուզման արդյունքների հիման վրա կազմվում է ժամանակավոր կոնդիցիայի նախագիծ: Օգտակար հանածոյի պաշարները պետք է հետախուզված լինեն C₁ կարգից ոչ ավել: Որոշ դեպքերում, օրինակ, հանքավայրերի մորֆոլոգիական բարդ տեղամասերի կառուցվածքը բացահայտելու համար, պահանջվում է այդ տեղամասերի ավելի մանրամասն հետախուզում B կարգի պաշարների հաշվարկով:

Նախնական հետախուզման տվյալների հիման վրա կազմվում է պաշարների հաշվարկով երկրաբանական հաշվետվություն, որը հետախուզվող հանքավայրի տեխնիկատնտեսական զեկուցագրի հիմքն է:

7.4. Մանրամասն հետախուզում

Մանրամասն հետախուզոմն իրականցվում է այն հանքավայրերում, կամ դրանց առանձին տեղամասերում, որոնք նախնական հետախուզման փուլում ստացել են դրական արդյունաբերական գնահատական և ենթակա են մոտակա տարիներին տրվելու շահագործման:

Մանրամասն հետախուզման փուլում մեծ ճշտության աստիճանով բացահայտվում են հանքավայրի կառուցվածքային առանձնահատկությունները, յուրաքանչյուր հանքային մարմնի ձևը և տեղադրման պայմանները, հանքանյութի բնական և արդյունաբերական որակը, տարածական բաշխվածությունը, հիդրոերկրաբանական, լեռնատեխնիկական և այլ առանձնահատկությունները:

Հանքավայրի մանրամասն հետախուզումը կատարվում է հաջորդաբար, սկսելով այն տեղամասերից (կամ հորիզոններից), որոնք իրենց երկրաբանական, լեռնատեխնիկական և տնտեսական պայմաններով ենթակա են առաջնահերթ շահագործման: Մանրամասն հետախուզման դեպքում հետախուզական փորվածքները, որպես կանոն, տրվում են ըստ նախնական հետախուզման համար վերցրած համակարգի` խտացնելով փորվածքների ցանցը ավելի բարձր կարգի պաշարներ հաշվելու համար: Շահագործվող հանքավայրերի մանրամասն հետախուզման դեպքում հետախուզական փորվածքները տեաբաշխում են` հաշվի առնելով հանքավայրի շահագործման համակարգը: Հետախուզական ցանցի խտության որոշումը պետք է հիմնված լինի նախնական հետախուզման համար կիրառված ցանցից ստացված տվյալների մանրամասն ուսումնասիրության վրա: Բոլոր դեպքերում հետախուզական ցանցն անհրաժեշտ է ընտրել ըստ հանքավայրի երկրաբանական առանձնահատկությունների այնպիսի հաշվարկով, հետախուզական փորվածքների նվազագույն քանակով հնարավոր լինի ապահովել բացահայտված հանքավայրի պաշարների հուսալիությունը:

Հետախուզական ցանցի խտությունը պետք է ապահովի հանքամարմնի ձևի, կառուցվածքի և տեղադրման պայմանների հիմնական առանձնահատկությունները, միներալային հումքի բնական և արդյունաբերական տիպերի բաշխվածության օրինաչափությունները ըստ օգտակար հանածոյի որակի և տեխնոլոգիական հատկությունների, ոչ հանքային և կոնդիցիոն տեղամասերի առանձնացումը, հիդրոերկրաբանական, լեռնատեխնիկական առանձնահատկությունները հանքավայրերի այն տեղամասերի համար, որոնք հետախուզվում են B կարգի պաշարների համար, և այդ առանձնահատկությունների ամբողջական բացահայտումը այն տեղամասերի համար, որոնք հետախուզվում են պաշարների A կարգի համար:

Համեմատաբար ոչ բարդ` ածխի, երկաթի, գունավոր մետաղների, շինանյութերի և այլ պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի համար մանրամասն հետախուզումն իրականացվում է հիմնականում հետախուզական հորատանցքերի միջոցով: Լեռնային փորվածքներն այս դեպքում ունեն օժանդակ նշանակություն և օգտագործվում են հետախուզական հորատանցքերից ստացած արդյունքները ստուգելու, հանքավայրի բարդ տեղամասերը ուսումնասիրելու և տեխնոլոգիական նմուշներ վերցնելու համար: Լեռնային փորվածքների դերը մեծանում է բարդ հանքավայրերի մանրամասն հետախուզման ժամանակ, երբ տեղի ունի օգտակար հանածոյի հատկությունների փոփոխության մեծ աստիճան, և այն դեպքում, երբ տեղանքի ռելիեֆը թույլ է տալիս հանքավայրը հետախուզել հանքուղիների միջոցով: Ստորգետնյա լեռնային փորվածքների տեղադրման տեղն ընտրում են` հաշվի առնելով դրանց կապը նախատեսվող կամ գործող հանքավայրի բացման և մշակման համակարգի հետ: Շահագործվող հանքավայրերի մանրամասն հետախուզման դեպքում հետախուզական հորատանցքերը շատ հաճախ նպատակահարմար է տալ ստորգետնյա լեռնային փորվածքներից:

Պարզ հիդրոերկրաբանական պայմաններ ունեցող հանքավայրերի համար հիդրոերկրաբանական հետազոտություններ կատարում են` ապագա լեռնային փորվածքների հնարավոր ջրային հոսքերը ճշտելու նպատակով: Բարդ հիդրոերկրաբանական պայմաններ ունեցող հանքավայրերի դեպքում` ճշտելու հանքավայրը ջրազրկելու և դրենաժային կառույցներ ու սարքավորումներ նախագծելու համար: Պետք է ուսումնասիրվեն նաև ապագա լեռնային ձեռնարկության ջրամատակարարման և էներգամատակարարման աղբյուրները:

Նոր հանքավայրերի մանրամասն հետախուզման արդյունքում ճշտվում է նախնական հետախուզման փուլում տրված ընդհանուր գնահատականը, որոշվում են առաջնահերթ մշակման համար նախատեսված պաշարները A, B, և C₁կարգերով ըստ պինդ օգտակար հանածոների պաշարների դասակարգման, ընդհանրացնում են տվյալները ամբողջ հանքավայրի կամ նրա առանձին տեղամասի համար լեռնային ձեռնարկություն նախագծելու ժամանակ: Շահագործվող հանքավայրերում օգտակար հանածոների պաշարները անցնում են ավելի բարձր կարգ:

Պաշարների հաշվարկը տվյալ հանքավայրի համար կատարվում է ըստ մանրամասն հետախորզման տվյալների որոշված կոնդիցիայի համապատասխան տեխնիկատնտեսական հաշվարկների հիման վրա հաստատված կարգով:

Մանրամասն հետախուզման ավարտից հետո կազմված երկրաբանական հաշվետվությունը պետք է ընդհանրացնի հետախուզման բոլոր փուլերից ստացված ամբողջ նյութը և պարունակի բոլոր տվյալները, որոք անհրաժեշտ են Պաշարների Պետական Կոմիտեում պաշարները հաստատելու և հանքավայրի մշակման նախագիծը կազմելու համար:

7.5. Շահագործողական հետախուզում

Շահագործողական հետախուզումն սկսվում է օգտակար հանածոյի կորզման կազմակերպման հետ միաժամանակ: Տարածականորեն և ժամանակի առումով այն միշտ առաջանցիկ է լեռնաշահագործման աշխատանքներից և ուղեկցում է հանքավայրի մշակմանը մինչ նրա ավարտը: Շահագործողական հետախուզման հիմնական խնդիրներն են.

1) հետախուզական նախորդ փուլերում ստացված տվյալների հնարավոր առավել ճշտումը` նպատակ ունենալով ամենաարդյունարար ձևով ուղղորդել նախապատրաստական և մաքրման փորվածքները,

2) կանոնակարգել համապատասխան որակի միներալային հումքի դուրս բերումը,

3) վերահսկել օգտակար հանածո պարունակող մարմնի լիարժեք մշակումը,

4) ճշտել հանքամարմնի եզրագիծը,

5) նախապատրաստական և մաքրման փորվածքների ռացիոնալ պլանավորումը և նախագծումը:

Շահագործողական հետախուզության դեպքում օգտագործվում են բոլոր նախապատրաստական, մաքրման և հատուկ հետախուզական նպատակներով փորված լեռնային փորվածքները և հորատանցքերը: Շահագործողական հետախուզության մեթոդաբանությունը որոշվում է ոչ միայն բնական գործոններով(ձևաբանությամբ, չափերով, ներքին կառուցվածքով, նյութական կազմությամբ, հանքամարմնի տեղադրման պայմաններով), այլ նաև հանքավայրի համար հիմնավորված բացման եղանակի և մշակման համակարգի ընտրությամբ:

Շահագործման ժամանակաշրջանում ճշտում են հանքավայրի յուրաքանչյուր տեղամասի ջրակալությունը, ապարների կարծրությունը և ամրությունը: Այդ նպատակով հիդրոերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական հետազոտություններ կատարվում են յուրաքանչյուր լեռնային փորվածքում և միաժամանակ մշակվում են ստորգետնյա ջրերի դեմ պայքարի միջոցառումներ:

Շահագործողական հետախուզության տվյալների հիման վրա կատարվում է օգտակար հանածոյի պաշարների օպերատիվ հաշվարկ ըստ առանձին փոքր տեղամասերի, բլոկների, հարկերի և հանքաքարի որակի: Սա թույլ է տալիս յուրաքանչյուր շահագործողական տեղամասում կատարել հաշվառում կորզած և ընդերքում մնացած տարբեր որակի հանքաքարերի պաշարի մասին:

7.6. Հետախուզական փորվածքների տեղադրման սխեմաներ, հետախուզական ցանց

Օգտակար հանածո պարունակող բոլոր մարմինները երկրաչափական տեսանկյունից բաժանվում են երեք հիմնական ձևաբանության.

1) հանքային մարմիններ մեկ կարճ և երկու երկար չափերով (շերտեր, երակներ, ոսպնյակներ և այլ հարթ մարմիններ),

2) հանքային մարմիններ մեկ երկար և երկու կարճ չափերով (խողովակներ, խողովականման մարմիններ, սյուներ),

3) իզոմետրիկ, կամ իզոմետրիկին մոտ հանքային մարմիններ (շթոքվերկ, շթոք, բնիկներ, գրպաններ):

Հանքային մարմինների յուրաքանչյուր նշված ձև պահանջում է հետախուզական կտրվածքների տարածական կողմնորոշում: Հետախուզական կտրվածքները լինում են ուղղաձիգ և հորիզոնական: Կտըրվածքները կառուցում են հետախուզական փորվածքներից, հորատանցքերից և գեոֆիզիկական հետազոտություններից ստացված տվյալների հիման վրա: Կտրվածքների կողնորոշումը, որպես կանոն, ենթարկվում է հետևյալ դրույթներին.

1) հետախուզական կտրվածքները պետք է կողմնորոշված լինեն հանքամարմինը բնորոշող պարամետրերի ամենամեծ փոփոխության ուղղությամբ, որպեսզի հնարավոր լինի լիարժեք պատկերացում կազմելհանքամարմնի ձևի, տեղադրման պայմանների, ներքին կառուցվածքի և օգտակար բաղադրիչի բաշխվածության մասին,

2) հետախուզման կտրվածքների մակերեսները կողմնորոշում են օգտակար բաղադրիչ պարունակող մարնի ամենաերկար չափի ուղղությամբ:

Կտրվածքները կառուցելու համար անհրաժեշտ է, որ հետախուզական փորվածքները տեղաբաշխված լինեն հետախուզման գծերի վրա:

Հանքամարմինների տարածման ուղղությունների կտրուկ փոփոխությունների դեպքում հետախուզման գծերի կողմանորոշումը նույնպես փոփոխվում է: Հետախուզման գծերի դասավորությունը կարող է լինել երկու տիպի` փոխադարձ զուգահեռ և խառը: Այդպիսի դասավորվածությունը կոչվում է հետախուզական ցանց: Ընդհանրապես հետախուզման գործընթացում, երբ հաջողվում է մասնակիորեն կամ մոտավորապես պարզաբանել օգտակար հանածոյի որակի փոփոխության բնույթը և աստիճանը, հետախուզման ցանցի պարամետրերի ընտրությունը կատարվում է երեք եղանակով.

1) նոսրացմամբ,

2) համեմատությամբ (հետախուզման տվյալները համեմատում են շահագործման փաստացի տվյալների հետ),

3) վերլուծական:

Նոսրացման մեթոդը հիմնված է հետախուզական ցանցի հաջորդական նոսրացման սկզբունքի վրա: Այս դեպքում մանրամասն հետախուզված մակերեսի համար պաշարները հաշվում են ըստ բոլոր անցած փորվածքների: Այնուհետև այդ նույն մակերեսի համար յուրաքանչյուր երկրորդ փորվածքի տվյալներով, ստացված արդյունքները համեմատելով, ընտրում են փորվածքների այն հեռավորությունը, որից ներքև հաշվարկած պաշարները կտրուկ տարբերվում են նախորդից: Մեթոդի թերությունն այն է, որ մինչ ռացիոնալ ցանցի ընտրումը ամբողջ հանքավայրի համար անհրաժեշտ է նրա որևէ տեղամաս հետախուզել խիտ ցանցով:

Համեմատության մեթոդի դեպքում կատարում են հետախուզական տվյալների համեմատում շահագործողական տվյալների հետ ըստ հանքային մարմնի եզրագծի և պաշարների քանակի: Այս մեթոդի կիրառությունը շատ սահմանափակ է, քանի որ շատ բարդ է դատել ընտրված հետախուզման ցանցի մասին մինչ այն պահը, երբ դեռ չի մշակվել հանքավայրի մեծ մասը և չկան շահագործումից ստացված մեծաքանակ տվյալներ:

Վերլուծական մեթոդի հիմքում դրված է օգտակար հանածոյի հատկությունների փոփոխելիության աստիճանը` վարիացիայի գործակիցը: Այս մեթոդը հիմնականում ունի ստուգիչ նշանակություն: Հետախուզական փորվածքների ցանցի խտություն ասելով հասկանում ենք այն S₀ մակերեսը, որը համապատասխանում է մեկ հետախուզական փորվածքի կողմից հետախուզված հանքային մարմնի մակերեսին`

Որտեղ S-ը հանքային մարմնի ամբողջ մակերեսն է` չափված հորիզոնական, ուղղաձիգ կամ անկման անկյան հարթության վրա, n-ը` դիտարկումների քանակը, որը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

Որտեղ t =1, P -ն հարաբերական սխալի տոկոսն է,V-ն` վարիացիայի գործակիցը:

Տեղադրելով n-ի արժեքը մակերեսի բանաձևում կստանանք`

Որտեղ S₀-ն մեկ փորվածքին համընկնող հետախուզման մակերեսն է:

Միավոր մակերեսին համապատասխանող անհրաժեշտ հետախուզական փորվածքների քանակը` n_x- ը, և հետևաբար, ցանցի խտությունը անալիտիկ եղանակով որոշում են` ելնելով հանքավայրի հետախուզման աստիճանից`

որտեղ -ն և -ը համապատասխանաբար վարիացիայի գործակիցն ու հետախուզական փորվածքների քանակն է, ըստ միավոր մակերեսի, ռացիոնալ ձևով հետախուզված այն հանքավայրի, որն իր երկրաբանաարդյունաբերական պարամետրերով համանման է հետախուզվող հանքավայրին: -ը՝ որոնողահետախուզական փուլում նոսր հետախուզական ցանցի միջոցով որոշված հետախուզվող հանքավայրի նախնական(մոտավոր) վարիացիայի գործակիցն է:

Հետախուզական ցանց ավելի հաճախ կիրառում են այն հանքավայրերի համար, որոնք չունեն ընդգծված տարածական ուղղություն, կամ անկյան հարթություն (հորիզոնականին մոտ տեղադրված հանքային շերտախմբեր, իզոմետրիկ հանքային մարմիններ): Մնացած բոլոր տիպի հանքամրմինների դեպքում հետախուզական փորվածքները տրվում են հետախուզական գծերով ուղղորդած հանքամարմինների տարածմանը խաչադիր ուղղությամբ:

Գոյություն ունի հետախուզական ցանցերի երեք տիպ` քառակուսի, ուղղանկյուն և շեղանկյուն:

Քառակուսի ցանցը շատ հարմար է կիրառել հո րիզոնականին մոտ տեղադրված հանքային շերտերի և շթոքվերկային հանքային մարմինների հետախուզման համար:

ՈՒղղանկյուն ցանցը կիրառում են անիզոտրոպ հանքային մարմինների հետախուզման համար, որոնք երկու տարբեր ուղղությամբ պարամետրերի փոփոխելիության տարբեր աստիճան:

Շեղանկյուն ցանցը կիրառում են այն դեպքում, երբ անհրաժեշտ է քառակուսային ցանցից անցում կատարել ուղղանկյուն ցանցի: Դա պայմանավորված է հանքավայրի իզոտրոպ տեղամասից դեպի անիզոտրոպ տեղամաս համարժեք հուսալիությամբ հետախուզություն կատարելու հանգամանքով, կամ ցանցը խտացնելիս` մի տիպից անցում կատարելով մեկ այլ տիպի:

Մեթոդական տեսանկյունից նախնական հետախուզման հիմնական տարբերությունը մանրամասնից հետախուզական ցանցում փորվածքների տարբեր խտությունն է:

Առաջին դեպքում փորվածքները տրվում են իրարից մեծ հեռավորությունների վրա` ձգտելով ներգրավել ամբողջ հանքավայրը և հաշվել պաշարները մոտավոր ճշտությամբ: Այնուհետև հետախուզման հաջորդ փուլում կատարում են հետախուզման ցանցի խտացում, երբեմն մի քանի փուլով` հասցնելով այն առավել խտության շահագործողական փուլում:

Հետախուզական ցանցի խտացումը կատարվում է հետևյալ եղանակներով(նկ.7.1).

1) կրճատելով փորվածքների միջև հեռավորությունը կրկնակի անգամ,

2) ծրարի եղանակով,

3) անցնելով հետախուզման ցանցի մի տիպից մյուսին:

Հետախուզական գծերի վրա փորվածքների միջև հեռավորությունը որոշում են հիմք ընդունելով հարաբերական սխալի այն թույլատրելի մեծությունը, որի սահմաններում կատարվում է հետախուզությունը: Հարաբերական սխալն արտահայտվում է տոկոսներով և որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

որտեղ -ն պարամետրի միջին արժեքն է, q-ն` միջին թվաբանական արժեքի որոշման սխալի մեծությունը`

որտեղ σ-ն` միջին արժեքից շեղման մեծությունը, իսկ n-ը` դիտարկումների(հանքամարմնի հատումների) քանակը:

Տեղադրելով հարաբերական սխալի բանաձևի մեջ q-ի արժքը, կստանաք`

Այս բանաձևից կհետևի, որ հետախուզման գծերով հանքամարմնի հատումների քանակը կլինի`

Որոշելով փորվածքների քանակը(հատումները) և իմանալով հանքամարմնի երկարությունը` կարելի է որոշել դրանց միջև հեռավորությունը`

Որտեղ L-ը հանքային մարմնի երկարությունն է, l-ը` փորվածքների միջև հեռավորությունը:

Հարկ է նշել, որ այս դեպքում հաշվի չեն առնվում հանքային մարմնի մյուս չափերը, և l-ը որոշելուց շատ հաճախ օգտվում են համանմանության մեթոդից (համեմատում են արդեն հետախուզված նմանատիպ հանքավայրերի հետ):

A,B կարգերի պաշարները հաշվելիս, կախված հանքավայրում հանքայնացման վարիացիայի գործակցից, հետախուզական փորվածքների և հորատանցքերի միջև հեռավորությունը երաշխավորվում է վերցնել հետևյալ սահմաններում(աղ.7.1):

7.7. Հետախուզական փորվածքների տեղաբաշխման սխեմաների առանձնահատկությունները

Հետախուզական փորվածքների տեղաբաշխման ընտրությունը ըստ ցանցի կամ գծերի պայմանավորված է հիմնականում հանքավայրի կառուցվածքային առանձնահատկություններով:

Հորիզոնական կամ նրան մոտ տեղադրված հանքային մարմինների, խոշոր իզոմետրիկ կառուցվածքի` շթոքվերկների և ոսպնյակաձև հանքային մարմինների հետախուզման դեպքում փորվածքները տեղաբաշխում են անկախ հանքային մարմնի անկման անկյունից: Այս դեպքում հետախուզումը հիմնականում իրականացնում են ուղղաձիգ հորատանցքերի միջոցով: Եթե հորատման արդյունքները բավարար չեն, ապա անցնում են լրացուցիչ ստուգող և հսկող լեռնային հետախուզական փորվածքներ:

Հետախուզման մի փուլից մյուսին անցնելիս փորվածքների միջև հեռավորությունը կրճատվում է կրկնակի անգամ: Երբ հանքային մարմինը ներկայացված է կտրտված տեսքով, կամ ոսպնյակների ձևով, որոնց ներսում առկա են ոչ հանքային, կամ խիստ փոփոխական հանքայնացմամբ տեղամասեր, ապա այդ դեպքում փորվածքների խտությունը կրկնապատկում են երկու և ավելի անգամ:

Հետախուզական փորվածքների ցանցի ոչ հիմնավորված խտացման դեպքում հետախուզումը դառնում է շատ թանկ: Դրա համար անհրաժեշտ է փորվածքների ցանցը ընտրել ըստ առանձնացված երկրաբանական առանձնահատկություններ ունեցող բլոկների կամ էլ պետք է հաշվի առնել ապագա շահագործվող բլոկների եզրագծերը:

Փորվածքների տեղաբաշխումը ըստ ցանցի և դրանց միջև հեռավորության հետագա նոսրացումը երկու և ավելի անգամ հիմնված է այն դրույթի վրա, որ հանքայնացման փոփոխությունը հանքային մարմնում բոլոր ուղղություններով միանման է և իր բնույթով հանպատահական մեծություն է: Նախնական հետախուզման փուլում հանքավայրում կամ նրա առանձին տեղամասերում առանձնանում են ուղղություններ, գոտիներ, որոնց հանքայնացման պարամետրերը խիստ տարբերվում են միջին ցուցանիշներից և նկատվում են սեպավորման, հարստացման, ճյուղավորման գոտիներ: Այդպիսի անոմալ գոտիները պահանջում են ավելի մանրամասն հետախուզում, որի համար անհրաժեշտ է այդ անոմալ գոտիներում խտացնել հետախուզման ցանցը, փոխել ցանցի երկրաչափական տեսքը, տեղաբաշխել փորվածքները որոշակի խմբերով, գծերով կամ շարքերով:

Փորվածքների ռացիոնալ դիֆերենցված ցանցը կոչվում է բլոկային համակարգ, ըստ որի հետախուզվող հանքավայրը բաժանվում է երկրաբանական բլոկների(ըստ հանքամարմնի երկրաբանական բլոկների), կամ ըստ շահագործողական բլոկների (բլոկներ, որոնք հետախուզման ընթացքում տրվում են շահագործման):

Փորվածքների բլոկային համակարգը հետախուզման գործընթացում զարգանում է հաջորդաբար` հիմնվելով բնութագրող կետերի վրա որոնք ստացվել են նախնական հետախուզման փուլում: Համակարգի զարգացումը կատարվում է հետևյալ կերպ.

1) հետախուզական շարքերում փորվածքների խտացումով, որը բերում է ինտերպոլյացիայի մակերեսի կրճատման,

2) հետախուզված ցանցի առանձին տեղամասերում պակետային փորվածքների անցկացում, որը նույնպես նպաստում է միջարկմ ենթակա տարածքների կրճատման,

3) առաջանցիկ փորվածքների անցում, որոնք տրվում են որոշակի ճառագայթներով կամ գծերով` ուղղված արդեն հայտնի կետերից դեպի էքստրոպոլիացիայի ենթակա գոտիները:

Այսպիսով, հետախուզական ցանցը որոնողահետախուզական փուլում գրեթե միշտ ունի ճիշտ երկրաչափական տեսք: Նախնական հետախուզման փուլում, կախված առանձին գոտիների, բլոկների առանձնահատկություններից, ցանցը դեֆորմացվում է` նպատակ ունենալով ավելի ճիշտ և հիմնավորված եզրագծել հանքավայրի աշխատանքային արտաքին և ներքին եզրագծերը: Մանրամասն հետախուզման փուլում ցանցը խտանում է ըստ առանձին բլոկների կամ գոտիների, որպեսզի այդ բլոկներում ճիշտ և հուսալի եզրագծեն հանքանյութի առանձին տիպերով ներկայացված գոտիները, որոնք նախանշվել էին նախորդ հետախուզման փոլում:

Հետախուզական փորվածքները գծերով տրվում են հետևյալ դեպքերում.

1) հանքավայրը կազմող հանքաշերտերը տեղադրված են մեծ թեքությամբ կամ ուղաձիգին մոտ,

2) հետախուզվող հանքային մարմնի ձևը հատակագծում ունի ձգված տեսք,

3) որոշված են հանքայնացման, հզորության և կառուցվածքի փոփոխությունների օրինաչափությունների ուղղությունները:

Ընդհանուր առմամբ, որոնման փուլում հետախուզման գծերը տրվում են հանքային դաշտը կազմող կառուցվածքային տարրերին, կամ ձգվածությանը խաչադիր ուղղությամբ: Նախնական հետախուզման փուլում հանքավայրի հիմնական ստրուկտուրաներին խաչադիր ուղությամբ, իսկ մանրամասն հետախուզման փուլում` հանքայնացման առանձին շերտերի, հորիզոնների նկատմամբ խաչադիր ուղղությամբ: Հետախուզական գծերի ուղղությունների յուրաքանչյուր փոփոխություն պահանջում է լուրջ փաստարկային հիմնավորում:

Ընդհանրապես հետախուզման գծերը գերադասելի է տեղաբաշխել իրար զուգահեռ, սակայն, շատ հաճախ, հանքային դաշտի կառուցվածքային էլեմենտները չեն համնկնում հանքային շերտերի ուղվածության հետ, որի համար էլ հետախուզման գծերը տրվում են ոչ զուգահեռ: Հիմնավորելով յուրաքանչյուր հետախուզման գիծ` անհրաժեշտ է ղեկավարվել հանքավայրի երկրաբանական վերլուծությամբ և ըստ տարածման ու խորության նրա կառուցվածքային կանխորոշմամաբ:

Հետախուզական փորվածքների խորությունը տրվում է հետախուզմամբ նախատեսված խորությամբ և հանքավայրի առանձնահատկություններով` հանքամարմնի հզորությամբ, նստվածքների հաստությամբ, դրանց փոխադարձ դասավորվածությամբ և այլն:

Հանքավայրերի երկրաբանական առանձնահատկություններից կախված` տարբերակում են հետախուզական փորվածքների երկու համակարգ.

1) բլոկային համակարգ, որը կիրառվում է հորիզոնական կամ հորիզոնականին մոտ տեղադրված հանքային մարմինների ու շերտախմբերի հետախուզման ժամանակ,

2) հարկային համակարգ, որը կիրառվում է մեծ թեքությամբ և ուղղաձիգին մոտ տեղադրված գծային ձգվածություն ունեցող հանքային մարմինների հետախուզման դեպքում:

Բլոկային համակարգի համար հետախուզման զարգացումը կատարվում է փուլերով` անընդհատ խտացնելով ցանցը, անցնելով առանձին տեղամասերի համար պակետային փորվածքներ, հետախուզելով առանձին հատվածներ ճառագայթային փորվածքների միջոցով:

Հարկային համակարգին բնորոշ է հետախուզման ընթացքի զարգացման փուլային հաջորդականությունը.

1) փորվածքների անցման գծերը տրվում են հանքային մարմնի ուղղությանը խաչադիր ուղղությամբ,

2) հանքային մարմնի տարածման ուղղությամբ անցնում են հետախուզական փորվածքների շարքեր:

Հետախուզման ժամանակ բացի նշված համակարգերից անհրաժեշտ է անցնել նաև առանձին փորվածքներ, որոնք չեն պատկանում այդ համակարգերին: Այդ փորվածքները տրվում են`ճշտելու հանքավայրի ստրատիգրաֆիական, տեկտոնական խզումները, հանքայնացման խորությունը և առանձին լեռնատեխնիկական պայմանները ուսումնասիրելու:

7.8. Հետախուզական համակարգեր

Հետախուզական համակարգ ասելով հասկանում են հետախուզական փորվածքների տեղաբաշխման այնպիսի սխեմաներ, որոնք կտան հնարավորություն կառուցելու նախատեսված երկրաբանական կտրվածքներ և կատարել օգտակար հանածոյի պաշարները հաշվելու համար անհրաժեշտ նմուշահանում: Գյություն ունի հետախուզական համակարգերի երեք խումբ. 1)հորատանցքային, 2)լեռնային, 3)լեռնահորատանցքային:

Հորատանցքային հետախուզական համակարգն իրականացվում է.

1) ոչ խորը հորատանցքերի,

2) սյունակային խորը հորատանցքերի(նկ.7.2),

3) հարվածաճոպանային խորը հորատանցքերի,

4) համակցված հարվածաճոպանային և սյունակային խորը հորատանցքերի միջոցով:

Լեռնային հետախուզման համակարգի կիրառման դեպքում հետախուզումն իրականացվում է. 1)հանքափողերի, 2)քվերշլագների և 3)շտրեկների միջոցով(նկ.7.3):

Լեռնահորատանցքային հետախուզման համակարգի կիրառման դեպքում հետախուզումն իրականացվում է.

1) հորատմամբ և ստուգիչ հետախուզահորերի անցկացմամբ,

2) հորատմամբ և ստուգիչ հանքուղիների անցկացմամբ,

3) հանքուղիներով և ստորգետնյա սյունակային հորատանցքերով(նկ.7.4),

4) հանքափողերով և սյունակային հորատանցքերով(նկ.7.5):

Նշված հետախուզման համակարգերի ընտրության համար կարևոր երկրաբանական գործոններից են` հանքավայրի ձևը և չափերը, օգտակար հանածոյի որակի փոփոխության աստիճանը և բնույթը, հանքավայրի տեղադրման լեռնատեխնիկական պայմանները: Կարևոր նշանակություն ունի նաև հանքավայրի ընդհանուր աշխարհագրատնտեսական վիճակը, մասնավորապես` տրանսպորտային հնարավորությունները, էներգետիկական բազան, ջրային ռեսուրսները, ամրակապման անտառանյութի առկայությունը և կլիմայական պայմանները:

7.9. Հանքավայրերի խմբավորում

Իրարից հանքամարմինների ձևերով, տեղադրման պայմաններով և պարունակությունների փոփոխությամբ տարբերվող հանքավայրերի մեծ բազմազանությունը կարող է բաժանվել մի քանի խմբերի, որոնց համար միևնույն կարգի պաշարները հաշվելու համար հնարավոր է կիրառել միանման հետախուզման համակարգեր:

Այդ խմբերը որոշող հիմնական գործոններն են.

1) հանքամարմնի չափերը,

2) հանքայնացման անընդհատության բնույթը,

3) հանքամարմնի ձևի բարդությունը և օգտակար բաղադրիչի բաշխվածության անհամաչափության բնույթը:

Հանքամարմինները ըստ չափերի ստորաբաժանվում են` խոշոր (շտոքվերկներ, շթոքներ և սալանման շերտեր` ձգված մի քանի հարյուր մետրից մինչև կիլոմետրեր), միջին(փոքր հզրության շթոքներ, ոսպընյակներ և երակներ` ձգված հարյուրավոր մետրեր) և փոքր(բնիկներ, խողովակներ` ձգված տասնյակ մետրեր):

Ըստ հանքայնացման անընդհատության բնույթի, օգտակար հանածոյի մարմինները կարող են լինել`անընդհատ, թույլ ընդհատված, ընդհատված և խիստ ընդհատված: Հանքաբերության գործակիցը K-ն համապատասխանաբար հավասար է` 1, 0.7-1, 0.4 - 0.7, < 0.4:

Ըստ հանքամարմնի ձևի բարդության տարբերակում են.

1) կայուն շերտեր, սալանման շերտախմբեր,

2) փոփոխական շերտեր, ոսպնյակներ, երակներ և այլն,

3) ծայրահեղ փոփոխական մարմիններ` տրոհված վարնետքներով, խզվածքներով և ապոֆիզներով և այլն:

Հանքայնացման հավասարաչափությունը բնութագրվում է վարիացիայի գործակցով, որը թույլ է տալիս առանձնացնել.1)հանքավայրեր` խիստ հավասարաչափ և հավասարաչափ հանքայնացմամբ (V< 40%), 2)անհամաչափ հանքայնացմամբ(V=40-100%), 3)խիստ և ծայրահեղ անհավասարաչափ հանքայնացմամբ(V=100%, V>150%): Ընդ որում, անհրաժեշտ է հաշվի առնել ոչ միայն անհավասարաչափությունը, այլ նաև հանքայնացման բնույթը:

Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերը ըստ Պաշարների Պետական Կոմիտեի(ՊՊԿ) ստորաբաժանվում են երեք խմբի:

I խումբ – խոշոր և միջին հանքավայրեր` տեղադրված հորիզոնական, կամ հորզնականին մոտ, կայուն հզորությամբ, անընդհատ ու հավասարաչափ հանքայնացմամբ` տեղադրված շերտեր և շերտախմբեր: Դրանցից են`նստվածքային ծագման երկաթի, մանգանի, ծծումբի հանքավայրերը: Այս խմբի համար պաշարների կարգերի համամասնությունն ունի հետևյալ տեսքը`

Հանքավայրերի որոշ ցուցանիշների փոփոխման դեպքում պաշարների կարգերը կարող են լինել տարբեր:

Այս խմբի հանքավայրերի համար A կարգի պաշարները որոշում են հորատանցքային հետախուզական համակարգի միջոցով(հորատանցքերի միջև հեռավորությունն ընդունելով 100-150 մ) հսկելով այն լեռնային փորվածքներով: B -կարգի պաշարները հորատանցքերով`200-300 մ հեռավորությամբ, իսկ C₁, C₂կարգի պաշարները` բարձր կարգի պաշարների մակերեսներից դուրս`էքստրապոլիացայի գոտում(նկ.7.6):

Հետախուզումն իրականացվում է հետևյալ փուլերով.

1)նախնական հետախուզումը կատ արվում է տեղազննման հորատանցքերի հորատումով 800-ից 1000մ հեռավորությամբ ըստ հանքամարմնի ձգման առանցքի ուղղության և 400-500մ հեռավորությամբ ըստ կարճ առանցքի: Այս փուլում որոշվում են հանքամարմնի եզրագծերը, կառուցվում են կտրվածքներ, պարզաբանվում է հանքամարմնի կառուցվածքը, հանքաքարում օգտակար բաղադրիչի և վնասակար նյութերի առկայությունը և հաշվարկվում են ընդհանուր պաշարները:

2)նախնական հետախուզման փուլում ցանցը խտացվում է մինչև 400200մ, որը թույլ է տալիս հաշվել B կարգի պաշարները: Այս փուլում ճշտվում է հանքամարմնի եզրագիծը և ձևը: Առանձնացվում են տարբեր որակ ունեցող հանքաքարերը, որոշվում են հանքավայրի հիդրոերկրաբանական և լեռնատեխնիկական պայմանները: Այնուհետև հանքավայրի որոշ տեղամասի համար հետախուզական հորատանցքերի ցանցը խտացվում է մինչև 200100մ-ի, անցնում են ստուգելու և տեխնւլոգիական նմուշներ վերցնելու համար հսկող հետախուզահորեր: Կատարվում է A կարգի պաշարների հաշվարկ:

II խումբ – սալանման, թիկնոցի ձև ունեցող բարդ կառուցվածքի խոշոր և միջին հանքավայրեր, բարդ կառուվածքի շթոքվերկներ, ոսպնյակաձև հանքաշերտեր, թույլ կտրտվածությամբ և անհամաչափ հանքայնացմամբ խոշոր երակներ: Այս խմբում պաշարների կարգերի համամասնությունն է` B-20%, C₁-80%. Փորվածքների միջև հեռավորությունը B կարգի պաշարների համար փոփոխվում է 100-20 մ-ի սահմաններում, իսկ C₁ կարգի դեպքում` 150-60 մետր:

Այսպիսի հանքավայրերի թվին են պատկանում գորշ երկաթաքարի թիկնոցաձև շերտախմբերը, բոքսիտների հանքավայրերը տիտանոմագնետիտի, քրոմիտի ցանային տիպի, մագնետիտային սկառների, խոշոր երակային հիդրոթերմալ ծագման բազմամետաղային և պղնձի հանքավայրերը և խոշոր կոլչեդանային հանքավայրերը:

Որպես օրինակ դիտարկենք զառիթափ տեղադրված կոլչեդանային հանքաքար պարունակող ոսպնյակաձև հանքմարմնի հետախուզումը(նկ.7.7):

Հետախուզումը կատարվում է հետևյալ փուլերով`

1) Մակերևույթում հանքային մարմնի ելքի որոնումը կատարվում է հետախուզահորերով հանքամարմնի տարածմանը խաչադիր ուղղությամբ` յուրաքանչյուր 30-50մ-ը մեկ,

2) Առաջնային հանքային գոտու խորությունը որոշելու համար օքսիդացման գոտում անցնում են 1-2 հատ հետախուզահորեր և առաջնային հանքային գոտու հզորությունը որոշելու համար հետախուզահորերից տրվում են օրտեր,

3) Առաջնային հանքային գոտին հետախուզվում է սյունակային հորատանցքերով, հատելով հանքային մարմինը ինչպես ըստ անկման, այնպես էլ ըստ տարածման յուրաքանչյուր 30-40 մ-ը մեկ: Նման ցանցը թույլ է տալիս հաշվել C₁կարգի պաշարները, երբեմն նաև, կախված հանքամարմնի չափերից` B կարգի պաշարները,

4) Առաջնային հանքային գոտու հետախուզման համար անցկացվում է հանքափող քվերշլագներով, շտրեկներով, օրտերով և վերընթացներով յուրաքանչյուր 30-50 մ-ը մեկ: Այդ մասի պաշարները հաշվում են B կարգով:

III խումբ – միջին և կտրտված փոքր մարմիններ, ծայրահեղ փոփոխական ըստ հզորության և ձևի, խիստ անհամաչափ հանքայնացմամբ, մանր երակներ և խիստ անհամաչափ հանքայնացմամբ շտոկվերկներ: Այս խմբի հանքավայրերի համար բոլոր պաշարները հաշվում են մինչև C₁ կարգը, շատ հազվադեպ`B կարգը: C₁կարգի պաշարները հիմք են հանքավայրի նախագծման և շահագործման համար: C₂կարգի պաշարները հաշվարկվում են էքստրապոլիացիայի գոտում` հաշվի առնելով հանքաբերության գործակիցը: Շահագործողական աշխատանքներից կտրված հանքավայրի համակարգված հետախուզումը համարվում է աննպատակահարմար: Հանքավայրերը սովորաբար հետախուզվում են իրար մոտ տեղադրված լեռնային փորվածքներով, որոնց միջև հեռավորությունը չի գերազանցում շահագործողական բլոկի կրկնակի չափը: Արդյունարար ստրուկտուրաների եզրագծերը որոշելու համար` որպես օժանդակ գործողություն, կարող են կատարվել նաև հորատման աշխատանքներ:

Այս խմբին են պատկանում հազվագյուտ մետաղների, ոսկու, փայլարների և այլ տարրերի հանքավայրերը:

Որպես օրինակ դիտարկենք հավագյուտ մետաղ պարունակող կտրտված, փոքր հանքային տեղամասերով քվարցային երակի հետախուզումը: Հետախուզումն իրականացվում է հանքային բնիկները բացող իրար շատ մոտ տեղադրված ուղղահայաց լեռնային փորվածքներով, որոնք անմիջապես մշակվում են: Փորվածքների միջև հեռավորությունը պայմանավորված է հանքային մարմնի չափերով(նկ.7.8):

Հետախուզական աշխատանքների արդյունքում տրվում է հանքավայրի գնահատականը.

1) որոշվում են հանքավայրի միներալային հումքի որակակատե խնոլոգիական բնութագրերը և լեռնատեխնիկական պայմանները: Ստացված տվյալների հիման վրա տարվում են տվյալ տիպի միներալային հումքի համար հաստատված կոնդիցիային համապատասխանող բլոկների եզրագծերը,

2) առանձնացված արդյունաբերական բլոկներում հաշվարկվում են բնական հումքի պաշարները ընդերքում և կախված հետախուզման մակարդակից, շնորհվում են համապատասխան պաշարների կարգեր,

3) հետախուզման տեղամասի սահմաններում հիմնավորվում են այն պայմանները, որոնք ազդում են մշակման համակարգի ընտրության վրա(մակաբացման հզորությունը, ջրակալությունը, ապարների ֆիզիկական հատկությունները),

4) որոշվում են հանքավայրի մշակման տնտեսական պայմանները:
>>

7.10. Օգտակար հանածո պարունակող մարմինների եզրագծման եղանակները

Հանքային մարմնի մակերեսը և ծավալը հաշվելու համար անհրաժեշտ է այն եզրագծել: Եզրագծման համար առաջին հերթին որոշում են հեման կետերը, որոնց միջոցով տարվում է եզրագիծը:

Եզրագծերը կարող են պատկերել.

1) հանքամարմնի բնական սահմանները,

2) օգտակար հանածո պարունակող մարմնի նվազագույն արդյունաբերական պարունակության գիծը,

3) հանքամարմնում օգտակար բաղադրիչի պարունակության զրոյական գիծը,

4) տարբեր տիպերի և որակի օգտակար բաղադրիչների տեղամասերի եզրագծերը,

5) օգտակար բաղադրիչի կողային պարունակության եզրագիծը,

6) տարբեր կարգի պաշարներով սահմանափակված բլոկների եզրագծերը և այլն:

Հանքամարմնի մակերեսի եզրագծումը կատարվում է միջարկման կամ արտարկման մեթոդով:

Միջարկման մեթոդի դեպքում հանքամարմնի տեղամասի համար օգտակար բաղադրիչի պարունակությունը և հզորությունը երկու հարակից դիտարկման կետերի միջև որոշելիս ընդունում են, որ դրանց փոփոխությունը այդ կետերի միջև տեղի է ունենում հաջորդաբար:

Արտարկման մեթոդի դեպքում համարում են, որ հանքամարմինը հատող փորվածքների սահմաններից դուրս, հզորության և օգտակար բաղադրիչի պարունակության արժեքները փոփոխվում են հաջորդաբար: Տարբերակում են սահմանափակ արտարկում, որի դեպքում արտաքին եզրագիծը տարվում է հանքամարմինը հատած և չհատած փորվածքների միջև, և անսահմանափակ արտարկում, երբ արտաքին եզրագիծը տարվում է ներքին եզրագծի սահմաններից դուրս, որտեղ չկան հետախուզական փորվածքներ:

Հորիզոնական կամ հորիզոնականին մոտ տեղադրված իզոմետրիկ հանքային մարմինների եզրագծումը կատարվում է հատակագծերի վրա, իսկ մեծ անկման անկյան տակ տեղադրված մարմիններինը`երկայնական կտրվածքներով արտացոլված ուղղաձիգ հարթության վրա, միջին մեծության անկման անկյամբ տեղադրված մարմինների համար`հանքաշերտի մակերեսին զուգահեռ մակերեսի վրա:

Որոշ դեպքերում հանքամարմնի սահմանները որոշում են լեռնային փորվածքներով որոշված հենակետային կետերի միջոցով (նկ.7.9): Այդ առանձին հենման կետերի միացումը տալիս է փորվածքներով որոշված հանքամարմնի մակերեսի եզրագիծը: Երբեմն հանքավայրը կամ նրա առանձին տեղամասը կարող է եզրագծվել նաև ըստ բնական մերկացումների` բացված էռոզիայի գործունեության շնորհիվ:

7.10.1. Եզրագծի կառուցումը միջարկման մեթոդով

Եթե անհրաժեշտ է եզրագիծը տանել օգտակար բաղադրիչի պարունակություն ունեցող կոնդիցիոն և ոչ կոնդիցիոն փորվածքների միջև, ապա եզրագծի հենման կետերը որոշում են ինտերպոլիացիայի անալիտիկ, կամ գրաֆիկական եղանակների միջոցով: Վերլուծական մեթոդի դեպքում եզրագծի հենման կետերը որոշվում է հետևյալ բանաձով.

Որտեղ X-ը կոնդիցիոն հանքաքար պարունակող փորվածքից վերցրած a նմուշի հեռավորությունն է մինչև հանքաքարի նվազագույն արդյունաբերական պարունակություն ունեցող կետը, m_a-ն` a նմուշում հզորության, պարունակության կամ դրանց արժեքների արտադրյալը m_n-ը` հզորության, պարունակության, կամ նրանց արժեքների արտադրյալը n կետում, m_k-ն` հզորությյան, պարունակության կամ դրանց արժեքների արտադրյաը k կետում , L-ը` a, k կետերի միջև հեռավորությունը:

Գրաֆիկական եղանակի դեպքում եզրագծի հենման կետերը որոշվում են հետևյալ կերպ(նկ.7.10):

7.10.2. Եզրագծի կառուցումը արտարկման միջոցով

Եթե երկու հարակից փորվածքներից մեկը բնութագրվում է դրական ցուցանիշով, իսկ մյուսը` բացասական, ապա դրանց միջև հզորության, օգտակար բաղադրիչի պարունակության կամ դրանց արտադրյալի զրոյական եզրագիծը որոշվում է սահմանափակ արտարկման մեթոդով: Ընդ որոմ, դիտարկվում է երկու դեպք.

ա) հանքամարմինը հատող և չհատող փորվածքների միջև եղած հեռավորության,

բ) սեպավորման միջին անկյան:

Առաջին դեպքում սովորաբար ենթադրում են, որ հանքաշերտը սեպավորվում է հանքամարմինը հատած և չհատած փորվածքների միջև եղած հեռավորության կեսի վրա: Այդ կետերը միացնող գիծը կլինի զրոյական եզրագիծը(նկ.7.11):

Երկրորդ դեպքում հաշվի է առնվում հանքամարմինը հատող յուրաքանչյուր ծայրակետային փորվածքի հզորությունը: Սեպավորման միջին անկյունը որոշվում է հետևյալ կերպ.

1) որոշում են միջին հզորությունը() ըստ ծայրակետային փորվածքների,

2) որոշում են եզրագծային և արտաեզրագծային փորվածքների միջև եղած հեռավորությունների միջինը (Ī),

3) աբսցիսի առանցքի վրա կամայական մասշտաբով տեղադրվում էհատված, իսկ օրդինատների առանցքի վրա /2 հատվածը,

4) /2 հատվածի վերջնակետը միացվում է Ī հատվածի միջնակետի հետ: Արդյունքում ստացվում է սեպավորման միջին անկյունը (նկ.7.12):

Սեպավորման միջին անկյունը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

Արտաքին եզրագծի կետը ստանալու համար օրդինատի առանցքի վրա տեղադրում են եզրագծային փորվածքի հզորության կեսը, տանում են անկյամբ եռանկյան ներքնաձիգին զուգահեռ գիծ: Աբսցիսի առանցքի վրա ստացված հատվածը կլինի փորվածքից մինչև արտաքին եզրագիծը եղած հեռրավորությունը:

Երբ արտաքին եզրագիծը տարվում է ըստ անսահմանափակ արտարկման մեթոդի, այդ դեպքում հաշվի են առնվում հանքամարմնի առաջացման երկրաբանական պայմանները և ձևաբանության առանձնահատկությունները(նկ.7.13 ա):

Եթե հնարավոր չէ հաշվի առնել հանքավայրի երկրաբանական և ձևաբանական տվյալները, արտաքին եզրագիծը տարվում է ներքին եզրագծի ծայրակետային փորվածքների միջև եղած հեռավորության կեսի չափով (նկ.7.13.բ), ներքին եզրագծից մեկ-երկու հարկի հեռավորության չափով:

Զառիթափ տեղադրված հանքամարմինների արտարկումը ըստ խորության կատարվում է հանքամարմնի ստորին մասի երկարության մեկ չորրորդի չափով (նկ.7.13.գ): Ծավալում դա համապատասխանաբար դրսևորվում է որպես եռակողմ պրիզմա կամ զուգահեռանիստ, իսկ եզրագծում`եռանկյուն կամ ուղղանկյուն:

Ինչպես արտաքին, այնպես էլ ներքին եզրագծերով սահմանափակված մակերեսները օժանդակ եզրագծերով բաժանվում են առանձին տեղամասերի (ըստ առանձին պաշարների կարգերի, հանքաքարի որակի, շահագործողական բլոկների և այլ ցուցանիշների):
>>

8. ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՊԱՇԱՐՆԵՐԻ ՀԱՇՎԱՐԿ
8.1.Օգտակար հանածոների պաշարների դասակարգումը

Օգտակար հանածոների պաշարներն ընդերքում հաշվարկվում են` առանց հաշվի առնելու դրանց կորուստը հանքաքարի կորզման, հարստացման կամ մշակման ժամանակ: Օգտակար հանածոյի որակը և ֆիզիկական հատկությունները գնահատվում են իրենց բնական պայմաններում, անկախ կորզման ժամանակ տեղի ունեցող աղքատացումից:

Պաշարները հաշվում են հետևյալ նպատակնեով.

1) որոշել օգտակար հանածոյի, օգտակար բաղադրիչի կամ միներալի քանակը և առանձնացնել տարբեր որակի օգտակար հանածոները,

2) որոշել օգտակար հանածոյի որակը,

3) որոշել պաշարների հաշվարկի հուսալիությունը ըստ հետախուզման աստիճանի հանքավայրը արդյունաբերական նպատակով շահագործելու խնդիրը լուծելու համար:

Պաշարները հաշվարկվում և հաշվառվում են կշռային միավորներով, բացառությամբ այն միներալային հումքի, որը չափվում է ծավալային միավորներով:

Օգտակար հանածոների պաշարները ըստ իրենց տնտեսական նշանակության բաժանվում են երկու խմբի`հաշվեկշռային և արտահաշվեկշռային պաշարների, որոնք հաշվարկվում, հաշվառվում և հաստատվում են առանձին առանձին:

Հաշվեկշռային պաշարները դրանք այն պաշարներն են, որոնց օգտագործումը տնտեսապես նպատակահարմար է և որոնք ապահովում են ընդերքում հաշվարկված և հաստատված պաշարների կոնդիցիայի պարամետրերին:

Արտահաշվեկշռային պաշարների օգտագործումը տվյալ ժամանակում տնտեսապես շահավետ չէ փոքր քանակի, հանքաշերտերի փոքր հզորության, օգտակար բաղադրիչի նվազ պարունակության, շահագործման առանձնակի բարդ պայմանների պատճառով, սակայն դրանց հետագա օգտագործումը կարող է արդյունաբերական յուրացման օբյեկտ դառնալ:

Կախված հանքավայրի հետախուզման աստիճանից, միներալային հումքի որակից, հանքավայրի մշակման լեռնատեխնիկական պայմաններից` հանքավայրի օգտակար հանածոյի պաշարները բաժանվում են չորս կարգի`A, B, C₁ և C₂:

A կարգի պաշարները հաշվվում են այն եզրագծի սահմաններում, որոնք բոլոր կողմերից հատված են հետախուզական փորվածքներով և մանրամասն հետախուզմամբ բացահայտված են.

1) հանքամարմնի տեղադրման պայմանները, ձևը և կառուցվածքը,

2) լիարժեք տարբերակված են բնական և արդյունաբերական տիպի միներալային հումքը (դրանց հարաբերակցությունը, տարածական տեղաբաշխումը),

3) հանքամարմնի ներսում առանձնացված և եզրագծված են ոչ հանքային և ոչ կոնդիցիոն տեղամասերը,

4) որոշված են օգտակար հանածոյի ամբողջական տեխնալոգիական հատկությունները,

5) լեռնաշահագործական աշխատանքների համար անհրաժեշտ բնական հիդրոերկրաբանական և ինժեներաերկրաբանական պայմանները որոշող գործոնները:

B կարգի պաշարները հաշվարկում են հետախուզական փորվածքներով եզրագծված և էքստրապոլիացիայի միջոցով սահմանափակված հանքավայրի տեղամասերը կամ բլոկները, ընդ որում հանքային շերտի հզորության, հանքանյութի որակի փոփոխությունների օրինաչափությունները արտարկման գոտում պետք է ամբողջովին բացահյտված լինեն, իսկ կատարված հետախուզման աստիճանը ապահովի.

1) հանքամարմնի ձևի, կառուցվածքի և տեղադրման պայմանների առանձնահատկությունների լիարժեք պատկերը,

2) հստակ առանձնացնի և եզրագծի կոնդիցիոն և ոչ կոնդիցիոն տեղամասերը,

3) տարանջատի տարբեր որակի հանքանյութերը,

4) պարզաբանի հանքավայրի մշակման ինժեներաերկրաբանական և լեռնատեխնիկական պայմանները:

C₁ կարգի պաշարները հաշվում են հանքավայրի այնպիսի տեղամասերի կամ բլոկների համար, որոնց եզրագծումը կատարվել է հետախուզական փորվածքների տվյալների միջարկման և արտարկման միջոցով: Այս դեպքում հետախուզման աստիճանը պետք է ապահովի`

1) ընդհանուր գծերով պարզաբանի հանքային մարմնի ձևը, կառուցվածքը և տեադրման պայմանները,

2) ապահովի ընդհանուր տվյալներ հանքանյութի որակի մասին և առանձնացնի հիմնական բնական և արդյունաբերական որակի հանքանյութերը,

3) ընդհանուր պատկերացում տա հանքավայրի լեռնատեխնիկական պայմանների մասին:

C₂ կարգի պաշարներ հաշվում են այն հանքավայրերում, որոնք ունեն բարենպաստ երկրաբանական կառուցվածք և ներկայացված են այդ կառուցվածքները բնորոշող համապատասխան հանքատար ապարներով: Հանքամարմնի տեղադրման ձևի, տարածման, կառուցվածքի, հանքանյութի որակի և հատկությունների հետախուզման աստիճանը համարվում են այն երկրաբանական և գեոֆիզիկական տվյալները են, որոնք բացահայտվել և հաստատվել են առանձին`մասնակի հետախուզական փորվածքներ անցնելու միջոցով:

Պաշարների սահմանված կարգերը տարբեր երկրներում տարբեր են և անվանվում են տարբեր ձևերով (աղ.8.1):

8.2. Պաշարները հաշվելու հիմնական պարամետրերը

Ընդերքում օգտակար բաղադրիչի պաշարները հաշվում են հետևյալ բանաձևով.

որտեղ P-ն օգտակար բաղադիչի պաշարն է(տ,կգ), Q-ն` հանքաքարի պաշարը(տ,կգ), C-ն`օգտակար բաղադրիչի պարունակությունը հանքաքրում (%, կամ գ/տ):

Հանքաքարի պաշարը իր հերթին որոշվում է ըստ հետևյալ բանաձևով.

որտեղ V-ն հանքաքարի ծավալն է զանգվածում(մ³), γ-ն`հանքաքարի ծավալային կշիռը(տ/մ³):

Որտեղ S-ը հանքային մարմնի մակերեսն է, որով կատարվում է պաշարների հաշվարկը(մ²), m-ը`հանքամարմնի միջին հզորությունը է, որով կատարվում է պաշարների հաշվարկը(մ):

S, m, C, γ- մեծությունները կոչվում են պաշարների հաշվարկի պարամետրեր: Պաշարները հաշվարկվում են` առանց հաշվի առնելու կորզման ժամանակ տեղի ունեցող աղքատացումը: Օգտակար հանածոյի քանակը գնահատվում է կշռային (տոննա, կիլոգրամ, կարատ) և ծավալային միավորներով: Ծավալային միավորներով սովորաբար հաշվարկվում են շինանանյութերի պաշարները:

Հանքավայրում մակերեսներն անհրաժեշտ է հաշվել առանձնացված եզրագծերի սահմաններում: Մակերեսների չափումը կատարվում է պլանիմետրի, պալետկայի, պարզ երկրաչափական բանաձևերի և անկյունային կետերի կոորդինատների միջոցով: Պլանիմետրով մակերեսները հաշվելու եղանակը մանրամասն տրվում է գեոդեզիա առարկայի դասընթացում: Յուրաքանչյուր մակերես պլանիմետրով չափվում է երկու անգամ և հետո արդյունքների մոտիկության դեպքում վերցվում է դրանց միջին թվաբանական մեծությունը:

Պալետկայի եղանակով չափելու դեպքում եզրագծված մակերեսի վրա տեղադրում են կենտրոնները նշված կետերով հինգ միլիմետր կող ունեցող քառակուսային ցանց: Հաշվում են այն քառակուսիների թիվը, որոնք համընկնում են այդ մակերեսի հետ: Իմանալով յուրաքանչյուր քառակուսու մակերեսը`գինը բազմապատկում են այն քառակուսիների թվով:

Մակերեսների հաշվարկը երկրաչափական բանաձևերի միջոցով կարելի է կատարել, եթե օգտակար հանածո պարունակող մարմնի եզրագիծը պարզ երկրաչափական մարմին է, կամ էլ այն դեպքում, երբ հնարավոր է բարդ մարմնի մակերեսը տրոհել ավելի պարզ երկրաչափական մարմինների մակերեսների:

Օգտակար հանածո պարունակող մարմնի միջին հզորությունը որոշվում է ըստ յուրաքանչյուր փորվածքի կամ հորատանցքի: Եթե ըստ փորվածքի ստացել են ոչ իրական հզորություն, բայց պետք է իրականը, ապա այն հաշվարկում են ըստ հանքաշերտի անկման անկյան և հորատանցքի զենիթային անկյան (նկ.8.1):

Հանքային շերտի իրական հզորությունը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

Որտեղ m-ը հանքաշերտի իրական հզորությունն է, l-ը` հանքաշերտի հզորություը չափված հորատանցքում, β-ն` հանքաշերտի անկման անկյուը, α-ն`հորատանցքի զենիթային անկյուը, γ-ն` հորատանցքի և հանքամարմնի անկման անկյան միջև կազմած անկյունը:

Հավասարաչափ դիտարկման կետերի դեպքում հանքամարմնի միջին հզորությունը հաշվարկվում է միջին թվաբանական եղանակով`

որտեղ n-ը չափումների քանակն է:

Չափման կետերի անհամաչափ բաշխման և այդ կետերում հզորության օրինաչափ փոփոխության դեպքում միջին հզորությունը որոշում են` միջին կշռային եղանակով հավասարակշռելով հզորության մասնակի արժեքները իրենց ազդեցության երկարությամբ`

որտեղ l-ը չափված հզորության ազդեցության երկարությունն է:

Հանքաքարի ծավալային կշիռը որոշում են ինչպես լաբորատոր, այնպես էլ դաշտային պայմաններում:

Լաբորատորիայում ծավալային կշիռը որոշում են երկու եղանակով` կշռելով հանքաքարի նմուշը օդում և ջրում: Առաջին դեպքում նմուշը պետք է պարաֆինապատել, կամ լաքապատել: Այս դեպքում ծավալային կշիռը որոշվում է ըստ հետևյալ բանաձով`

որտեղ γ-ն նմուշի ծավալային կշիռն է (գ/սմ³), P-ն` նմուշի կշիռը(գ),Q-ն` պարաֆինացված նմուշի կշիռը (գ),V-ն` պարաֆինապատված նմուշի ծավալը (սմ³), 0.9ը` պարաֆինի տեսկարար կշիռը(գ/սմ³):

Երկրորդ եղանակի դեպքում հանքաքարի նմուշը կշռում են օդում` ստանալով նրա P կշիռը` արտահայտված գրամներով: Այնուհետև այն բարակ մետաղալարով սուզում են 500 կամ 1000 մմ³ ծավալ ունեցող ապակյա չափագրված տարայի մեջ: Ջրի մակարդակների տարբե րությունները մինչ սուզումը և սուզումից հետո, արտահայտված խորանարդ ծավալներով, կտա նմուշիծավալը: Ծավալային կշիռը կլինի`

Դաշտային պայմաններում հանքաքարի ծավալային կշիռը որոշում են անցած փորվածքի ծավալի ճշգրիտ չափմամբ և այդ անցումից դուրս բերված ապարազանգվածի կշռմամբ`

որտեղ γ-ն ծավալային կշիռն է(տ/մ³), Q-ն`դուրս բերված ապարազանգվածի կշիռը(տ), V-ն` չափագրված փորվածքի ծավալը որից դուրս է բերվել ապարազանգվածը(մ³):

Օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը որոշում են ըստ առանձին նմուշների արժեքների: Լաբորատոր հետազոտությունների միջոցով որոշվում է օգտակար բաղադրիչի պարունակությունը` տոկոսներով, գրամներով, կարատներով կամ կիլոգրամներով` մեկ տոննայում, իսկ ավազային կառուցվածքի հանքավայրերի դեպքում՝ գրամներով կամ կարատներով մեկ մետր խորանարդ ծավալում:

Օգտակար բաղադրիչի պարունակությունների չնչին փոփոխությունների դեպքում միջին պարունակությունը որոշվում է միջին թվաբանական եղանակով`

որտեղ C-ն օգտակար բաղադրիչի պարունակությունն է առանձին նմուշում, n-ը`նմուշների քանակը:

Օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը որոշում են նաև հավասարակշռելով մասնակի նմուշների արժեքները երկարության, մակերեսի, հզորության հետ: Մասնակի նմուշների արժեքների հավասարակշռումը հզորության հետ կատարվում է հանքախորշի միջարկված նմուշահանման դեպքում`

Հանքամարմնի տարածման ուղղությամբ անցնող փորվածքներում, երբ նմուշահանումը կատարվում է իրարից տարբեր հեռավորությունների վրա, ապա մասնակի նմուշները հավասարակշռում են ըստ մասնակի նմուշի ազդեցության երկարության (նկ.8.2):

Բերված օրինակում օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը կլինի`

որտեղ C₁, C₂, C₇-ը մասնակի նմուշներում օգտակար բաղադրչի պարունակություններն են I₁,I₂,I₇-ը` մասնակի նմուշների ազդեցությունների երկարությունները:

Հանքամարմնի փոփոխվող հզորության դեպքում, երբ նմուշահանումը կատարվել է անահամաչափ միջակայքերով, նմուշների հավասարակշռումը կատարում են նմուշի ազդեցության հզորության(m) և երկարության(I) արտադրյաով:

Հորատանցքերով նմուշահանում կատարելու դեպքում օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը որոշվում է ըստ հորատահանուկի և հորատատիղմի պարունակությունների գումարի`

Որտեղ -ն հորատման միջակայքում օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունն է, C₁-ը` բաղադրությունը հորատահանուկում, C₂-ը` բաղադրոթյունը հորատատիղմում, D-ն` հորատանցքի տրամագիծը (մմ) d-ն`հորատահանուկի տրամագիծը(մմ), L-ը` հորատման միջակայքի երկարություը(մ), l-ը`հորատահանուկի երկարությունը(մ):

Երբեմն միջին պարունակությունները որոշելիս օգտակար բաղադրիչի ծայրահեղ անհամաչափ բաշխվածությամբ հանքավայրերում հանդիպում են առանձնացած բացարձակ բարձր պարունակությամբ նմուշներ, որոնք կոչվում են մրրկային նմուշներ: Այդպիսի նմուշների հաշվառումը մնացած նմուշների հետ համատեղ հանգեցնում է օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակության կտրուկ ավելացման, որն այնքան բարձր է, որքնան մեծ է տարբերությունը սովորական նմուշների և ծայրահեղ բարձր պարունակություն ունեցող նմուշների միջև: Գոյություն ունի մի քանի եղանակ այդ նմուշները առանձնացնելու և ընդհանուր նմուշների հետ դիտարկելու համար:

Դիտարկենք դրանցից մի քանիսը.

1) Բոլոր նմուշները, որոնց տվյալները մտնում են պաշարների հաշվարկի մեջ, տեղադրում են օգտակար բաղադրիչի պարունակության աճի կարգով: Սովորաբար նման դեպքում հաստատվում է, որ այդ ամենամեծ պարունակություն ունեցող շարքում դրանց չնչին քանակի հետ է կապված օգտակար բաղադրիչի պաշարի մեծ մասը: Հայտնի են դեպքեր, երբ առանձին երակներում մրրկային պարունակություններով նմուշները կազմում են դրանց ընդհանուր քանակի 4-6%-ը, որում ներկայացված է մետաղի պաշարի 50%-ը: Դրա համար ընդունվում է, որ այդ 5% նմուշները մրրկային են:

2) Մրրկային նմուշների առանձնացումը ըստ հանքավայրերի հինգ խմբի: Այս մեթոդն առաջարկվում է Վ. Ի. Սմիրնովի կողմից, որի հիմքում դրված է հանքավայրի վարիացիայի գործակիցը(աղ.8.2):

3) Վ. Վ. Բոգացկու մոթոդը, համաձայն որի մրրկային նմուշը պետք է առանձնացվի հետևյալ բանաձևով`

որտեղ H-ը նորմալ նմուշներում ամենավերին սահմանային պարունակությունն է, -ն` մետաղի միջին պարունակությունը ըստ բոլոր նմուշների, n-ը` նմուշների քանակը:

Հանքավայրում օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը հաշվելիս առանձնացված բարձր պարունակություններ ունեցող նմուշները հաշվառելիս օգտագործում են տարբեր վերլուծական և էմպերիկ եղանակներ: Ավելի հաճախ կիրառում են հետևյալ երկու եղանակները.

ա) փոխարինելով առանձնացված նմուշի արժեքը այն միջին արժեքով, որը հաշվելիս հաշվի է առնվել առանձնացված նմուշի արժեքը,

բ) փոխարինելով առանձնացված նմուշը ամենաբարձր արժեքն ունեցող նորմալ նմուշի արժեքով:

9. ՊԱՇԱՐՆԵՐԸ ՀԱՇՎԵԼՈՒ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԸ

9.1. Պաշարները հաշվելու միջին թվաբանական եղանակ

Այս եղանակն օգտագործվում է այն դեպքում, երբ հանքավայրը հետախուզված է հորատանցքերով և լեռնային փորվածքներով, որոնք հատում են հանքային մարմինը ըստ հզորության: Նշվածի Էությունն այն է, որ հանքամարմնի բարդ եզրագիծը փոխակերպվում է հավասարամեծ սալանման մարմնով, որի մակերեսը հավասար է հանքային մարմնի մակերեսին (նկ.9.1), իսկ հզորությունը համապատասխանում է բոլոր փորվածքներով հաշվարկված միջին հզորությանը:

Հանքամարմնի միջին հզորությունը և օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը որոշվում են որպես միջին թվաբանական մեծություն ըստ հանքամարմնի ներքին եզրագծի բոլոր փորվածքներից ստացված տվյալների:

Հանքամարմնում այս կամ այն համաչափությամբ տեղաբաշխված փորվածքների դեպքում, փորվածքներով գրանցված հզորությունների անհամեմատ փոքր փոփոխությունների դեպքում այս մեթոդի կիրառոմը տալիս է բավակնին լավ արդյունքներ: Այն նաև հնարավորուրություն է տալիս արագ գնահատել հանքավայրի արդյունաբերական նշանակությունը:

Միջին թվաբանական եղանակով պաշարները հաշվում են ձևաթերթերի միջոցով (աղ.9.ա,բ):

Միջին հզորրությունը և օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը հաշվարկվում է ձևաթերթ 9ա-ի միջոցով`

9.2. Պաշարները հաշվելու երկրաբանական բլոկների եղանակ

Սա պաշարները հաշվելու ամենապարզ և միևնույն ժամանակ ամենաաշխատատար եղանակներից մեկն է: Այս եղանակի դեպքում հանքամարմնի մակերեսը բաժանվում է առանձին տեղամասերի` բլոկների, որոնց բարձրությունները հավասար են հանքամարմինը կազմող բլոկների միջին հզորություններին(նկ.9.2):

Պաշարների հաշվարկը այդպիսի պարփակված բլոկների դեպքում կատարվում է միջին թվաբանական եղանակով:

Բլոկները եզրագծում և առանձնացվում են ըստ հետևյալ գործոնների.

1) առանձնացվում են մակերեսներ, որոնք հետախուզված են տարբեր աստիճանի և տարբեր կարգի պաշարներ հաշվելու համար,

2) առանձնացվում են մակերեսներ ըստ օգտակար հանածոյի տարբեր որակների,

3) առանձնացվում են մակերեսներ հաշվի առնելով դրանց շահագործման հաջորդականությունը:

Պաշարների քանակը և դրանց տարածական տեղաբաշխումը ճշտելու նպատակով երբեմն հաշվի են առնում հանքավայրի երկրաբանական և հետախուզման առանձնահատկությունները:

1) Երբ հանքավայրում առկա է օգտակար հանածոյի պարունակության և հանքամարմնի հզորության միջև ուղիղ կամ հակադարձ կախվածություն, ապա օգտակար հանածոյի միջին պարունակությունըորոշում են ոչ թե միջին թվաբանական, այլ միջին կշռային եղանակով` հավասարակշռելով այնհանքամարմնի հետ հատման կետում հզորության արժեքի հետ:

2) Երբ մերձեզրագծային գոտու միներալային հումքը կտրուկտարբերվում է հանքամարմնի հիմնական մասից(ըստ հզորության,պարունակության, ծավալային կշռի կամ այլ պարամետրի), ապա պաշարները հաշվելիս այդ գոտին առանձնացնում են: Գրաֆիկորեն անհրաժեշտ է բացի արտաքին եզրագծից, ծայրակետային փորվածքների միջոցով կառուցել նաև ներքին եզրագիծը: Առանձնացված միջեզրագծային գոտին, ըստ մոտակա շրջանի սկզբունքի, բաժանվում է երկու մասի.1)ներքին եզրագծին հպված պաշարները հաշվում են ըստ ներքին եզրագծի տվյալների, 2)արտաքին եզրագծին հպված պաշարները հաշվում են ըստ արտաքին եզրագծի համար ընդունված նվազագույն կոնդիցիոն պարունակության կամ հզորության տվյալների: Ընդհանուր պաշարները, ըստ օգտակար հանածոյի մարմնի, որոշվում է որպես պաշարների գումար` հաշվարկված ներքին եզրագծի և միջեզրագծային գոտու համար:

3) Ներքին եզրագծի սահմաններում, փորվածքների հավասարաչափ տեղաբաշխման դեպքում, եզրագծային փորվածքներով բացահայտ ածխհանքային մարմինը (ազդեցության մակերեսը), երկուսից չորս անգամ փոքր է, քան մակերեսը, բացահայտված ներքին փորվածքներով (նկ.9.3.ա,բ):

Դրա համաար երբեմն կիրառում են պաշարների հաշվարկի այնպիսի եղանակ, որի դեպքում բոլոր փորվածքները բաժանվում են եզրագծայինի և ներքինի:

Ներքին փորվածքներին տրվում է վիճակագրական կշիռ, հավասար մեկի, իսկ եզրագծայինը՝ 0.5-ի: Միջին պարունակությունը որոշվում է ըստ հետևյալ բանաձևի`

որտեղ m և c` 1-ից մինչև 0-1 ինդեքսներով նշանակում են հզորությունը և օգտակար բաղադրիչի պարունակությունը ըստ ներքին փորվածքների, որոնց վիճակագրական կշիռն ընդունված է հավասար մեկի:

Հանքավայրում հանքաքարի և օգտակար հանածոյի ընդհանուր պաշարները ստանում են` գումարելով պաշարներն ըստ առանձին երկրաբանական բլոկների:

9.3. Պաշարները հաշվելու կտրվածքների(գծային) եղանակ

Այս եղանակը կիրառում են այնհանքավայրերի համար,որոնքհետախուզվել են հորիզոնական կամ ուղղաձիգ հետախուզականգծերով, որոնց միջոցով հնարավոր է կառուցել երկրաբանական կտրվածքներ այդ հանքավայրերի համար: Այս մեթոդը կոչվում է նաև զուգահեռ կտրվածքների: Սակայն քանի որ հաճախ կրտվածքները լինում են ոչ զուգահեռ, դրա համար էլ այն անվանում են կտրվածքների կամ գծային մեթոդ: Գծային եղանակով պաշարների հաշվարկն իրականացվում է հաջորդաբար: Մինչև ընդհանուր պաշարների հաշվառումը կտրվածքների միջև առկա մակերեսների վրա հաշվարկվում և գումարում են հետախուզական գծերի վրա փորվածքների միջև տեղադրված հանքամարմնի փոքր տեղամասերի պաշարները: Պաշարների հաշվարկը իրականացվում է հետևյալ հաջորդականությամբ:

I Որոշում են հետախուզման գծի վրա տեղադրված երկու փորվածքների միջև տեղամասերի պաշարները` ընդունելով տեղամասի լայնությունը հետախուզման գծին խաչադիր ուղղությամբ հավասար 1 մետրի: Տեղամասը ըստ ձևի կլինի զուգահեռանիստ, որի ծավալը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

Որտեղ V1 -ը 1 մետր լայնքով տեղամասի ծավալն է կտրվածքում երկու փորվածքների միջև հետախուզման գծի վրա, m₁, m₂-ը` հանքամարմնի հզորությունները ըստ փորվածքների,

a-ն` հետախուզման գծի վրա փորվածքների միջև հեռավորություը:

Բազմապատկելով V1 ծավալը γ ծավալային կշռի հետ` տալիս է հանքաքարի q₁ պաշարը: Հանքաքարի պաշարը բազմապատկելով օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակության հետ` կստանանք մետաղի p1 պաշարը:

II Տեղամասերի պաշարները հետախուզման գծի սահմաններում գումարվում են, որը տալիս է մեկ մետր լայնքով ժապավենի պաշարները:

III Կտրվածքներում, ըստ հետախուզման գծերի ստացված պաշարների տվյալների, որոշում են հետախուզման գծերի միջևտեղամասի կամ յուրաքանչյուր գծի ազդեցության մակերեսի պաշարները: Մի դեպքում (նկ.9.4.) պաշարները երկու հետախուզական գծերի միջև որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

որտեղ Q-ն հետախուզման գծերի միջև առկա մակերեսի պաշարն է, Q₁ Q₂ -ը 1մ լայնքով ժապավենների պաշարներն են ըստ I և II հետախուզման գծերի, l-ը` հետախուզման գծերի միջև հեռավորությունը:

Այս բանաձևը կիրառում են այն դեպքում, երբ պաշարների տարբերությունը ըստ հետախուզման գծերի փոքր է 40%-ից: 40%-ից մեծի դեպքում պաշարները կտրվածքների միջև մակերեսների վրա հաշվում են հատած կոնի բանաձով`

Երկրորդ դեպքում(նկ.9.5.ա,բ) հետախուզման գծերին հպված տեղամասերի պաշարները(գծի ազդեցության մակերեսի վրա) հավասար է`

Որտեղ k-ն հետախուզման գծի ազդեցության լայնությունն է` հավասար հարևան գծերի միջև եղած հեռավորության կիսագումարին:

IV. Գումարվում են առանձին տեղամասերի պաշարները, ստացվում են ամբողջ պաշարներն ըստ հանքավայրի:

Պաշարների հաշվարկի նկարագրված ընթացքը պատկանում է միմիայն պաշարները հաշվելու գծային եղանակին:

Պաշարների հաշվարկը ըստ երկրաբանական կտրվածքների եղանակի կատարվում է հետևյալ կերպ. երկրաբանական կտրվածքների վրա մակերեսները հաշվում են պլանիմետրի, կամ պալետկայի միջոցով(նկ.9.6):

Կտրվածքների միջև կամ տեղամասերի վրա հանքային մարմնի ծավալը ստանալու համար մակերեսի մեծությունը բազմապատկում են համապատասխանաբար կտրվածքների միջև եղած հեռավորությամբ,կամ նրա ազդեցության լայնությամբ: Ընդ որում, եթե կտրվածքներիվրա առանձնանում են մակերեսներ տարբեր որակի հանքաքարերով կամ տարբեր կարգի պաշարներով, դրանց ծավալները հաշվում են առանձին:

Ծայրակետային բլոկների ծավալները հենված միայն մեկ կտրվածքի վրա, որոշում են սեպի բանաձևով` հանքային մարմինների համար, որոնք սեպավորվում են գծով, կամ էլ ըստ կոնի բանաձևի` հանքային մարմինների համար, որոնք սեպավորվում են կետում:

Պաշարների հաշվարկի նկարագրված եղանակը կիրառվում է այն դեպքում, երբ հանքավայրը հետախուզված է զուգահեռ հետախուզման գծերի միջոցով: Եթե կտրվածքները զուգահեռ չեն, այդ դեպքում կիրառում են հետևյալ բանաձևերը`

1) այն դեպքի համար, երբ կտրվածքների միջև կազմած անկյունը փոքր է 100 –ից`

2) այն դեպքի համար, երբ կտրվածքների միջև կազմած անկյունը մեծ է 10⁰–ից`

որտեղ Q-ն հետախուզման գծերով սահմանափակված մակերեսի պաշարն է, H1, H2 I և II կտրվածքների ծանրության կենտրոններից հանդիպակաց հետախուզման գծերի վրա իջեցրած ուղղահայացներն են, α-ն՝ հետախուզման գծերի միջև կազմած անկյունն է` արտահայտված ռադիաններով:

Այս բանաձևերը կիրառելիս մեծ դժվարություն է ներկայացնում կտրվածքների ծանրության կենտրոնների որոշումը: Ոչ զուգահեռ կտրվածքներով սահմանափակված բլոկների ծավալները հաշվում են հետևյալ կերպ (նկ.9.7). ոչ զուգահեռ կտրվածքների միջև բլոկը բաժանում են երկու ենթաբլոկների: Առաջին բլոկի ծավալը, որը զուգահեռ կտրվածքների միջև առաջացած պրիզմա է, հաշվում են`

որտեղ`

Բերված բանաձևերում l₂-ը հանքամարմնի երկարության պրոյեկցիան է -վրա, S₂-ը`-ի վրա, որը զուգահեռ է S₁ -ին:

Երկրորդ ենթաբլոկի սեպի ծավալը որոշվում է

բանաձևով, որտեղ h-ը կտրվածքի ծայրակետային դիրքից S₂կտրվածքի վրա իջեցրած ուղղահայացի երկարությունն է:

Ոչ զուգահեռ կտրվածքներով բլոկի ծավալը կլինի`

Հանքաքարի ընդհանուր պաշարը կտրվածքներով սահմանափակված մակերեսների վրա կլինի՝

Օգտակար բաղադրիչի ընդհանուր պաշարը կտրվածքներով սահմանափակված մակերեսի վրա կլինի`

9.4. Պաշարները հաշվելու շահագործական բլոկների եղանակ

Պաշարները հաշվելու այս եղանակը կիրառում են հետախուզման վերջնական փուլում, երբ հետախուզական փորվածքները որոշակիորեն նշմարում են առանձին

շահագործական բլոկների եզրագծերը երեք կամ չորս կողմից(նկ.9.8):

Որոշ բլոկներ կարող են եզրագծված լինել ոչ լրիվ, այդ դեպքում հաշվարկում ընդգրկում են միայն այն կողմերը, որոնք բացված եմ լեռնային փորվածքներով:

Յուրաքանչյուր բլոկի սահմաններում պաշարների հաշվարկը կատարվում է միջին թվաբանական եղանակով, իսկ ընդհանուր պաշարները որոշվում են գումարելով առանձին բլոկների պաշարները:

Եզրագծված բլոկի սահմաններում բլոկի ծավալը որոշում են հետևյալ բանաձևով`

Որտեղ S-ը բլոկի մակերեսն է, m-ը՝ որևէ կողմից բլոկը եզրագծած հանքամարմնի միջին հզորությունն է ըստ փորվածքի, L-ը՝ փորվածքի երկարությունը:

Հանքաքարի պաշարը որոշում են հետևյալ բանաձևով`

Որտեղ γ-ն ըստ փորվածքի մեկ կողմից եզրագծված բլոկում օգտակար հանածոյի ծավալային միջին կշիռն է: Սովորաբար դա ամբողջ բլոկի և նույնիսկ մի քանի բլոկի համար միան է:

Օգտակար բաղադրիչի պաշարը հաշվում են հետևյալ բանաձևով`

Որտեղ C-ն որևէ կողմից եզրագծված բլոկում օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունն է:

Եթե բլոկը եզրագծված է երեք կողմից, բերված բանաձևը պահպանում է իր կառուցվածքը, սակայն կորցնում է համարիչի և հայտարարի վերջին գումարելիները: Եթե բլոկը բացվել է երկու կողմից, այդ կողմերի անհամաչափ նմուշահանման դեպքում, միջին հզորությունը և միջին պարունակությունը որոշում են որպես միջին թվաբանական մեծություն, եթե դրանց միջև գոյություն չունի օրինաչափություն:

Եթե հանքային մարմնի խորը հորիզոնները հետախուզվել են հորատանցքերով, ստորին բլոկների եզրագծերը որոշվում են ստորին հորիզոնում տրվող շտրեկով և հորատանցքերի շարքով կամ շտրեկով ևմեկ հորատանցքով: Այդ պայմանների դեպքում երաշխավորվում է օգտվել հետևյալ բանաձևերից`

1) օգտակար բաղադրիչի քիչ թե շատ հավասարաչափ բաշխման դեպքում`

Որտեղ m₁-ը միջին հզորությունն է ըստ շտրեկի, m₂-ը` միջին հզորությունն է ըստ հորատանցքերի, L₁-ը բլոկի երկարությունն է ըստ շտրեկի, L₂-ը` բլոկի երկարությունը ըստ հորատանցքերի գծի, C₁ -ը` միջին պարունակությունն է ըստ շտրեկի, C₂ -ը՝ միջին պարունակությունը ըստ հորատանցքերի:

2) Միայն մեկ հորատանցքի վրա հենված բլոկների համար նրա ազդեցությունը տարածվում է հորատանցքի և շտրեկի միջև եղած հեռավորության կեսի վրա, որը համապատասխանում է եռանկյան ձև ունեցող բլոկի մակերեսի 0.25 - ին: Այդ դեպքում միջին հզորությունը և միջին պարունակությունը ըստ բլոկի կլինի`

3) Օգտակար հանածոյի անհամաչափ բաշխման դեպքում հորատանցքերի տվյալների հուսալիությունը ցածր է, որի համար նրանց պետք է դիտարկել որպես առանձին նմուշներ: Այդ դեպքում միջին հզորությունը ըստ բլոկի որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

Որտեղ n₁ -ը նմուշների քանակն է շտրեկում, n₂ -ը` հորատանցքերի քանակը:

Մեկ հորատանցքի դեպքում այս բանաձևը ձևափոխվում է և ընդունում հետևյալ տեսքը`

Օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը որոշվում է նման ձևով:

9.5. Պաշարները հաշվելու բազմանկյունների եղանակ

Բազմանկյունների մեթոդն անվանում են նաև մոտակա շրջանի մեթոդ: Մեթոդի էությունը հետևյալն է. Հանքամարմինը հատող որևէ հետախուզական փորվածքի շուրջը եզրագծվում է մակերես, որի բոլոր կետերը այդ փորվածքին ամենամոտն են: Փորվածքի երկրաբանահետախուզական տվյալները(հանքամարմնի հզորությունը, օգտակար բաղադրիչի պարունակությունը և ծավալային կշիռը) տարածվում են այդ առանձնացված մակերեսի վրա: Ընդ որում, մեթոդի հիմքում դրված է հետևյալ երկրաչափական թեորեմը, համաձայն որի հատվածի միջնակետից տարված ուղղահայացի յուրաքանչյուր կետ հավասարահեռ է հատվածի ծայրակետերից:

Հանքավայրը հաշվարկային բլոկների բաժանելու և այն եզրագծելու համար կատարում են օժանդակ գրաֆիկական կառուցումներ: Հանքավայրի հատակագծի վրա յուրաքանչյուր հետախուզական փորվածք միացնում են հարևան փորվածքին օժանդակ ուղիղ գծով (նկ.9.9):

Այդ գծերի միջնակետերից տարված ուղղահայացները, հանդիպելով միմյանց և փակվելով` յուրաքանչյուր հետախուզական փորվածքի շուրջն առաջացնում են բազմանկյուն, որի մակերեսի յուրաքանչյուր կետ ավելի մոտ է այդ փորվածքին, քան հարևան փորվածքին: Ակնհայտ է, որ այդ բազմանկյան ամբողջ մակերեսի վրա տարածվում են բազմանկյան ներսում գտնվող փորվածքի երկրաբանահետախուզական տվյալներ:

Օժանդակ կառուցումների շնորհիվ հանքավայրի ամբողջ հատակագիծը վերածվում է բազմանկյունների, իսկ հանքամարմինը ներկայանում է որպես իրար ահմանակից բազմանկյուն պրիզմաների համախումբ,որոնցից յուրաքանչյուրի բարձրությունը հանդիսանում է բազմանկյան ներսում գտնվող հետախուզական փորվածքի կողմից գրանցված հանքային մարմնի հզորությունն է (նկ9.10):

Բազմանկյունների մեթոդով պաշարները հաշվելու դեպքում հանքավայրի ներքին և արտաքին եզրագծերի կառուցումը նպատակահարմար չէ, քանի որ բազմանկյունները, որոնք կառուցված են ըստ ներքին եզրագծի կետերի, ծածկում են ներքին և արտաքին եզրագծերի միջև գոյություն ունեցող գոտին և ներառում են ներքին եզրագծի եզրային մասի մակերեսները (նկ.9.10.ա):

Յուրաքանչյուր պրիզմայի համար հաշվարկային գործողությունները կատարվում են հետևյալ կերպ. յուրաքանչյուր բազմանկյունբաժանելով եռանկյունների հաշվում են նրա մակերեսը: Որոշ դեպքերում, այն հաշվում են նաև պլանիմետրի կամ պալետկայի միջոցով:

Հանքաքարի և համապատասխանաբար օգտակար բաղադրիչի պաշարը բազմանկյուն բլոկում կլինի`

Որտեղ S_i-ն ազմանկյան մակերեսն է m_i-ն` բազմանկյան մեջ հանքային մարմնի հզորությունը, γ-ն` բազմնկյան մեջ հանքաքարի ծավալային զանգվաը,C_i-ն` բազմանկյան մեջ օգտակար բաղադրիչի միջին պարունակությունը:

Ընդհանուր պաշարն ամբողջ հանքավայրի համար կլինի`

ըստ հանքաքարի`

ըստ օգտակար բաղադրիչի`

Պաշարները հաշվելու բազմանկյունների մեթոդի հիմնական առավելությունը հաշվարկային բլոկների կառուցման արագությունն է և հաշվարկների կատարման պարզությունը, սակայն ունի լուրջ թերություններ: Դրանցից են`

1) հաշվարկվող բազմանկյուն պրիզմաների կառուցումը խեղաթյուրում է հանքամարմնի բնական ձևը և չի պատկերում նրա կառուցվածքային առանձնահատկությունները,

2) մեծ քանակի հետախուզական փորվածքների անցման դեպքում հատակագծի վրա գրաֆիկական կառուցումները ստացվում են մեծաքանակ,

3) բարդկառուցվածք ունեցող հանքավայրերում հնարավոր չէ առանձնացնելտարբեր տեսակի և որակի միներալային հումքերը և հաշվել դրանց առանձնացված պաշարները:

9.6. Հեղուկ օգտակար հանածոների պաշարների հաշվարկ

Հեղուկ օգտակար հանածոների պաշարները հաշվում են երեք մեթոդով`ծավալային, վիճակագրական և նյութական հաշվեկշռի: Ծավալային մեթոդը հիմնված է արդյունարար ապարների ծավալի որոշման, դրանց մեջ նավթի բաշխման և կորզման հնարավորության վրա: Կան բուն ծավալային, ծավալավիճակագրական, ծավալակշռային և հեկտարային մեթոդներ:

Բուն ծավալային մեթոդն օգտագուրծում են նոր մակերեսների հետախուզման ժամանակ: Պաշարները հաշվում են հետևյալ բանաձևով`

որտեղ Q-ն կորզվող նավթի քանակն է(տ), S-ը`հաշվարկային եզրագծի սահմաններում նավթաբեր տեղամասի մակերերեսը(մ²), m-ը`շերտի արդյունավետ հզորությունը(մ), φ-ն` էֆեկտիվ ծակոտկենիության գործակիցը, μ-ն` նավթով հագեցման գուծակիցը, K- ն` կորզման գործակիցը, γ-ն` նավթի տեսակարար կշիռը, τ-ն` նավթի նստեցման գործակիցը:

Պաշարները հաշվելու համար ներկայացվում են հետևյալ նյութերը.

1) հորատանցքերի փաստացի տվյալներն արդյունավետ հզորության, ծակոտկենության վերաբերյալ, ինչպես նաև կիրառվող միջին արժեքների ստացման հիմնավորումը,

2) արդյունարար հորիզոնի կառուցվածքային քարտեզը` նշելով պաշարները առանձին կարգերով և շահագործման փորձնական տվյալները,

3) μ և K գործակիցների հիմնավորումը,

5) տվյալներ անալիզների, նավթի նստեցման և գազային գործոնների վերաբերյալ,

6) տվյալներ շերտային ճնշման, գազի կառուցվածքի և գազատար հորիզոնի վերաբերյալ:

Ծավալավիճակագրական մեթոդը կիրառվում է հագեցման և կորզման գործակիցների բացակայության դեպքում, երբ կա համանման շահագուծումով սպառված երկրաբանական պայմաններով մշակված հորիզոն:

Հաշվարկը կատարվում է հետևյալ ձևով`

որտեղ S, m, φ, γ, τ -ն ստացվում են ըստ հետախուզվող հորիզոնի տվյալներին համապատասխան, իսկ µ , K -ն ընդունում են այնպիսին, ինչպիսին մշակվող հորիզոնինն է:

Հետևաբար,

որտեղ S₁, m₁, φ₁, γ₁, τ₁-ն որոշվում են ըստ մշակվող հորիզոնի: Պաշարը հաշվելու բանաձևի վերջնական ձևը կլինի`

Ծալակշռային մեթոդը կիրառվում է գրավիտացիոն ռեժիմ ունեցող շերտերի համար, որոնցից կորզումը կատարվում է հանքափողային եղանակով: Հաշվեկշռային պաշարը որոշվում է ըստ բանաձևի`

որտեղ S-ը արդյունարար մակերեսն է(մ²), m-ը` շերտի նավթահագեցած հզորությունը(մ), d-ն` 1մ³ ապարի նավթահագեցվածությունը է որոշված լաբորատոր պայմաններում:

Կորզվող արդյունաբերական պաշարը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

որտեղ-ն կորզման գործակիցն է, որի մեծությունը որոշվում է կորզման մեթոդին համապատասխան:

Հեկտարային մեթոդը կիրառվում է, երբ գոյոթյուն ունեն սպառված մակերեսներ: Հաշվարկվում է շահագործման ամբողջ ընթացքում գումարային Q կորզումը բոլոր շերտերից, որոշվում են արդյունարար հորիզոնների գումարային M հորիզոնը և արդյունարար հորիզոնների միջին արդյունարար մակերեսը: Այնուհետև որոշվում է 1 մետր հզորություն ունեցող 1 հեկտարից սպառված մակերեսի q կորզվող պաշարը՝

q մեծության արժեքը կարելի է տարածել երկրաբանական տեսակետից միանման սպառված հարևան մակերեսների վրա: Այդ դեպքում կորզվող արդյունաբերական պաշարը ըստ նոր մակերսի կլինի`

որտեղ S₁ևM₁-ը միջին արժեքներն են նոր մակերեսների համար: Հեկտարային մեթոդով հիմնականում որոշում են ցածր կարգի պաշարները:

9.6.1. Վիճակագրական մեթոդ

Վիճակագրական մեթոդը կամ կորերի մեթոդը, հայտնի է շատ վաղուց: Նորմալ շահագործման պայմաններում առանց սահմանափակ կորզման դեբիտի անկումը ունի օրինաչափ բնույթ և կարող է ներկայացվել կորի տեսքով: Փորձերը ցույց են տվել, որ կորերի տեսքը շատ հաճախ ունի ցուցչային ֆունկցիայի` , կամ հիպերբոլի`

տեսք: Լոգարիթմելով նշված բանաձևերը կստանանք`

Այսպիսով, ստեղծվում է փոփոխականների միջև ուղիղ գծային կապ հաստատելու հնարավորություն: Լոգարիթմական կորերի կառուցումը պայմանավորված է նրանով, որ հետազոտվում են մեծ սահմաններում (1000-ից մինչև 10 տ/օր) տատանվող փոփոխականներ: Օրինակ, 10 միջակայք ունեցող փոփոխականի դեպքում նորմալ շարքում պահանջվում է 100 բաժանիչով սանդղակ, իսկ լոգարիթմականում` 0,1 միջակայքի դեպքում` ընդամենը 30 բաժանիչով սանդղակ:

Ստացված շահագործական կորերը, որպես կանոն, իրենցից ներկայացնում են կոտրտված գծեր են: Դրանք հարթեցնում են, այսինքն, փնտրում են տվյալ փաստացի կտրտված կորին ամենամոտ տեսական կորը: Հարթեցումը կատարվում է «սողացող միջինի» կամ տեսական բանաձևերի միջոցով: Ստացված կորերը օգտագործվում են նավթի պաշարները հաշվելու և հնարավոր կորզումը որոշելու համար:

9.6.2. Նյութական հաշվեկշռի մեթոդ

Մեթոդը հիմնված է շերտերում պարունակվող հեղուկների և գազերի ֆիզիկական հատկությունների փոփոխությունների ուսումնասիրության վրա, և մշակման պրոցեսում ճնշումից և ջերմաստիճանից կախված է դրանց հարաբերակցությունը: Մշակման գործընթացում շնորհիվ,շերտում ճնշման փոփոխության, տեղի է ունենում նավթի, գազի և ջրի տեղաբաշխման անընդհատ փոփոխություն: Հանքավայրերի համար, որոնք սկզբնական շրջանում չունեն գազային գլխարկ, բանաձևն ունի հետևյալ տեսքը`

որտեղ Q-ն նավթի հաշվեկշռային պաշարն է, Q_s-ը`կորզված նավթի քանակը, մեկ միավոր ծավալ նավթի մեջ սկզբնական P₀ շերտային ճնշման պայմաններում զբաղեցրած գազի ծավալը, նույնը շերտային ճնշման դեպքում, u-ն`նաֆթագազատար երկֆազանի ծավաային գործակիը, որը հաշվի է առնում ծավալի փոփոխությունը P_p -ից մինչև P ճնշումը, մինչ մշակման սկիզբը շերտային նավթի մեկ ֆազային ծավալային գործակիցը, m-ը`գլխարկում գազի հարաբերությունն է լուծված գազին, W-ն`շերտ թափանցած ջրի քանակը, v-ն`կորզված ջրի քանակը, V₀և V-ն`գազի ծավալային գործակիցներն են P₀ ևP ճնշումների դեպքում:

որտեղ ածխաջրածնային գազի սեղմման գործակիցն է P ճնշման պայմաններում, t_p -ն`շերտի ջերմաստիճանը, t_s -ը`ստանդարտ ջերմաստիճանը 20⁰C դեպքում, T-ն` բացարձակ ջերմաստիճանը:

Շերտերի համար, որոնք սկզբնական փուլում ունեն գազային գլխարկ, բայց բացակայում են շրջանառվող եզրագծային ջրերը, կիրառում են հետևյալ բանաձևը`

9.6.3. Ջրերի դարավոր պաշարների հաշվարկ

Դարավոր պաշարներ կոչվում է այն գրավիտացիոն ջրերի ծավալը, որոնք գտնվում են. ա)անճնշում ջրային հորիզոններում ջրերի շարժման մակարդակից ներքև, բ)ճնշումային ջրերի տեղամասերում ամբողջ ջրատար հորիզոնների համար:

Ջրերի դարավոր պաշարների հաշվարկը կատարվում է ըստ հետևյալ բանաձևի`

Որտեղ Q_B-ն դարավոր պաշարներն են(մ³), m_i-ն` ջրատար հորիզոնի առանձին տեղամասերի ջրատվության գործակիցը, W_i-ն` ջրատար ապարների ծավալը առանձին տեղամասերում(մ³): Ստորգետնյա ջրերի հոսքի ծախսը որոշում են ֆիլտրացիայի գծային և ոչ գծային օրենքի վրա հիմնված բանաձևով: Սովորաբար հոսքի ծախսը հաշվում են ֆիլտրացիայի գծային օրենքով` Դարսիի բանաձևով`

որտեղ Q-ն ստորգետնյա հոսքի ծախսն է(մ³/օր), K-ն` ֆիլտրացիայի գործակիցը(մ/օր), F-ը` պիեզոմետրիկ թեքությունը, J-ն` հոոսքի լայնական կտրվածքի մակերեսը(մ²):

9.7. Հանքավայրերի նախապատրաստումը շահագործման համար

Նախագծի կազմումը և կապիտալ ներդրումների հատկացումը լեռնային ձեռնարկությունների կառուցման կամ վերակառուցման համար կարող է իրագործվել միայն պաշարները հաստատելուց հետո: Հանքավայրերի առանձին խմբերի համար պետք է լինի հաստատված պաշարների կարգերի որոշակի հարաբերակցություն:

I խումբ: Պարզ կառուցվածքի խոշոր հանքավայրեր կայուն հզորությամբ, անընդհատ հանքայնացմամբ և օգտակար բաղադրիչի հավասարաչափ բաշխմամբ: Այս խմբի հանքավայրերի համար պետք է ոչ պակաս 30% -ը հետախուզված լինի A+B կարգով, որից ըստ A կարգի 10%–ը, իսկ 70%-ը մինչև C₁ կարգը:

II խումբ: Բարդ կառուցվածքի խոշոր և միջին հանքավայրեր անկայուն հզորությամբ, թույլ կտրտված հանքայնացմամբ և օգտակաար բաղադրիչի անհամաչափ բաշխվածությամբ: Սրանց մոտ A կարգի պաշարների առանձնացումը նպատակահարմար չէ: 20%-ից ոչ պակասը պետք է հետախուզված լինի մինչև B կարգը, մնացած 80%-ը`մինչև C₁կարգը:

III խումբ: Ներառում է հանքավայրերի տեղամասեր և շատ բարդ կառուցվածքի փոքր հանքավայրեր, կտրուկ փոփոխվող հզորությամբ և ծայրահեղ անհավասարաչափ հանքայնացմամբ: Լեռնային ձեռնարկության նախագծումը հնարավոր է իրագործել C₁ կարգի պաշարների հիման վրա:

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. Каждан А.Б. Разведка месторождений полезных ископаемых.-М.: Недра , 1977,-327с.

2. Авдонин В.В.,Лыгина Т.И.и др., Поиск и разведка месторождений полезных ископаемых.-М.: Фонд Мир, 2007,-540 с.

3. Погребецкий Е.О., Парадаев С.В., Поротов Г.С. Поиски и развдка месторождений полезных ископаемых. Изд.2-е ,М.: Недра,1977,- 405с.

4. Лукашев О.В. Геохимические методы поисков. Курс лекций БТУ, Минск, 2007,-103 с.

5. Поротов Г.С. Разжедка и геолого-экономическая оценка месторождений полезных ископаемых: СПб. Изд. Санкт-Петербургский горный институт, 2004,-204 с.

6. Игнатов П.А. Старостин В.И. Геология полезных ископаемых.-М.: Изд. Академический проект, 2004,-512 с.

7. Ермолов В.А., Ларичев Л.Н., и др. Месторождений полезных ископаемых.- М.: Изд. МГТУ,2009,-570 с.

8. Красулин В.С. Справочхик техника-геолога. -М.: Недра,1986,-324 с.

9. Добровольская М.Г. Геохимия земной коры. -М.: Изд. РУДН,2007,-131с.

10. Кравцов А.И. Горючие полезные ископаемые, их поиски и разведка.- М.: Изд. Высш.Школа,1970,-296 с.

11. Бурцев М.И. Поиск и разведка месторождений нефти и газа. -М.: Изд. РУДН,2006,-263 с.

12. Плотников Н.И. Поиски и разведка пресных подземных вод. -М.: Недра,1985,-370 с.

13. Սուլեյմանյան Ս. Հ. Օգտակար հանածոների հանքավայրերի որոնման և հետախուզման մեթոդներ: Երևան, «Լույս», 1993, -306էջ:

14. Հակոբյան Ռ. Զ., Աբազյան Ե.Վ., Ավանեսովա Ի.Ս. Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի հետախուզման տեխնոլոգիա: ՈՒս. ձեռնարկ, մասII, Երևան, Ճարտարագետ, 2014-148էջ: