ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱԳԻՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ

(ՊՈԼԻՏԵԽՆԻԿ)

 

 

Ընդերքաբանության և մետալուրգիայի

ֆակուլտետ

Ընդերքաբանության և շրջակա

միջավայրի պահպանության ամբիոն

 

 

 

Ռ. Զ. Հակոբյան, Ե.Վ. Աբազյան, Ի.Ս. Ավանեսովա

 

 

 

 

ՊԻՆԴ ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ

ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱ

 

ՈՒսումնական ձեռնարկ 

 

Մաս 2

 

 

 

 

 

 

 

ԵՐԵՎԱՆ

ՃԱՐՏԱՐԱԳԵՏ

2013

 

 

 

Հրատարակվում է Հայաստանի պետական ճար¬տրագիտական համալսարանի
22.01.2012թ. գիտական խորհրդի   նիստում հաստատ¬ված 2012թ.  հրա¬տարակչական պլանի համաձայն
 


ՀՏԴ

ԳՄԴ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

©Գրախոսներ`   Ա.Հ. Հովհաննիսյան

                                            Հ.Ս. Եզակյան

 

 

 

 

Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի հետախուզման տեխ­նո­լո­գիա:

                                                   Ուսումնական ձեռնարկ/ Ռ. Զ. Հակոբյան, Ե.Վ. Աբազյան, Ի.Ս. Ավանեսովա; ՀՊՃՀ.-Եր.: ճարտարագետ, 2013.- 149էջ:

Մաս 2

    Ուսումնական ձեռնարկի երկրորդ մասում հակիրճ շարադրված են պինդ  օգտակար հանածոների հանքավայրերի հետախուզման երկրաբանահետախուզական հորատանցքերի հորատման տեխնիկական առանձնահատկությունները տարաբնույթ ապարքայքայիչ գործիքներով ու հորատանցքային մեխանիզմներով, հանովի հանուկընդունիչ արկերով, հանուկի հիդրո և պնևմոտրանսպորտային եղանակով` հիմանվորելով ռեժիմի պարամետրերը: Ձեռնարկում առանձնակի ուշադրություն է դարձված ուղղորդված և բազմահորատախորշային հորատմանը, հորատմանը ստորգետնյա լեռնային փորվածքներից և հորատանցքերում ծագող վթարների ու բարդությունների կանխմանն ու լիկվիդացմանը, նյութական նմուշարկման տեխնիկական միջոցներին ու տեխնոլոգիային, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի պահպանությանը երկրաբանահետախուզական հորատանցքերի հորատման ժամանակ:

Ուսումնական ձեռնարկը նախատեսված է «Օգտակար հանածո­նե­րի հե­տա­խուզում և մշակում» մասնագիտության ուսանողների, ինչպես նաև երկրաբանահետախուզա­­կան ծառայությունների ինժեներատեխ­նի­կա­կան աշխա­տակիցների համար:

Աղ. 10: Նկար 35: Գրակ. 7 անուն:

 

ՀՏԴ

ԳՄԴ

 

ISBN

 

 

© ՃԱՐՏԱՐԱԳԵՏ   2013

                                                                    © Հակոբյան Ռ. Զ. 2013

©  Աբազյան Ե.Վ.       2013

©Ավանեսովա Ի.Ս.  2013

 

 

 

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

 

 

       1.ՈՉ ԽՈՐ ՀՈՐԱՏԱՆՑՔԵՐԻ ՀՈՐԱՏՈՒՄ ՓԽՐՈՒՆ ԱՊԱՐՆԵՐՈՒՄ ԱՌԱՆՑ ԼՎԱՑՄԱՆ

1.1 Ձեռքի հարվածապտտական հորատում

1.2 Պտտական հորատում առանց ապարների մակերևույթ տեղափոխման (հորատում կարճ երթերով)

1.3 Շնեկային հորատում

1.4 Շնեկային հորատման գործիքներ

1.5 Շնեկային հորատման տեխնոլոգիան

1.6 Շնեկային հորատում լվացումով

1.7 Վթարները շնեկային հորատման ժամանակ և նրանց վերացումը

1.8 Երկրաբանական փաստագրումը շնեկային հորատման ժամանակ

1.9 ՎԻԲՐԱՑԻՈՆ ՀՈՐԱՏՈՒՄ

1.10 Վիբրատորի աշխատանքի սկզբունքը

1.11 Վիբրացիոն հորատման գործիք

1.12 Վիբրահորատման տեխնոլոգիան

1.13 Շրջապահ խողովակների տեղադրումը և դուրս հանումը վիբրատորներով

1.14 Վիբրոհորատման հիմնական վթարները և նրանց վերացումը

1.15 Հարվածաճոպանային հորատում խցկումային բաժակներով և գրունտատարերով

2.0  ՀՈՐԱՏՈՒՄՍՏՈՐԳԵՏՆՅԱԼԵԼՌՆԱՅԻՆ ՓՈՐՎԱԾՔՆԵՐԻՑ

2.1  Ստորգետնյա փորվածքներից հորատանցքերի հորատման տեխնոլոգիական առանձնահատկությունները

3.0 Հորատում հանովի հանուկընդունիչ արկերով

3.1 Ստանդարտ հանովի հանուկընդունիչ արկեր

3.2 ՈՒժեղացված հանովի հանուկընդունիչ արկեր

3.3 Հանովի հանուկընդունիչ արկերի հորատման խողովակները

3.4 ՀՀԱ-ի ալմաստային թագագլխիկներ

3.5 ՀՀԱ-ով հորատման տեխնոլոգիան

4.0 Հորատում հանուկի հիդրոտրանսպորտային արկերով

4.1 Հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատման տեխնոլոգիական  գործընթաձջ առանձնահատկություններն

5. ՀԱՐՎԱԾԱՊՏՏԱԿԱՆ ՀՈՐԱՏՈՒՄ

5.1 Հիդրոհարվածային մեքենաների նշանակությունն ու կառուցվածքը

5.2 Հիդրոհարվածային մեքենաներով հորատման տեխնոլոգիան

5.3 Հորատում պնևմոհարվածայային մեքենաներով:Պնևմոհարվածային մեքենաների նշանակությունն ու կառուցվածքը

5.4 Պնևմոհարվածային մեքենաներով հորատման տեխնոլոգիան

5.5 Հարվածապտտական հորատման վթարների կանխարգելումն ու վերացումը

6.0 Հետախուզական հորատանցքերի նյութական նմուշարկման տեխնոլոգիան և տեխնիկական միջոցները

6.1 Օգտակար հանածոների և ապարների դասակարգումը ըստ հանուկի ստացման

6.2 Հորատանցքերի նմուշարկման մեթոդները

6.3 Հանուկի ձևավորման գործընթացի վրա ազդող գործոնները

6.4 Հանուկի ելքի բարձրացման եղանակները ու միջոցները

6.5 Երկսյունակային խողովակներ

6.6 Հանուկի դասավորումը և պահպանումը

6.7 Նմուշի վերցնումը շլամից

6.8 Հանուկի և շլամի վերցնման եղանակները

7.0 Վթարներ և բարդություններ

7.1 Վթարների առաջացման պատճառներն և դասակարգումը

7.2 Վթարների կանխարգելումը

7.3 Նախազգուշական միջոցառումներ

7.4 Նախազգուշացում հորատարկի բռնումներից

7.5 Նախազգուշացում հորատարկի և օտար ռարկաների անկումից հորատանցք

7.6 Վթարների վերացման գործիքներ   

7.7 Վթարների վերացման տեխնոլոգիան և եղանակները

7.8 Խզումների և հորատման գործիքի ետպարուրակման վերացումը

7.9 Չանջատված խողովակաշարի դեպքում բռնման վերացման առանձնահատկությունը

7.10 Բռնման վերացման տեխնոլոգիան  հորատման խողովակների հետպտուտակումով

7.11 Հորատման խողովակների հետ տեղի ունեցած վթարների վերացումը

7.12 Սյունկային խողովակների հետ տեղի ունեցած վթարների վերացումը

7.13 Ապարքայքայիչ գործիքի հետ տեղի ունեցած վթարների վերացումը

7.14 Շրջապահ խողովակների հետ կապված վթարների վերացումը

7.15 Վերամբարձ ճոպանների հետ կապված վթարների վերացումը

7.16 Հորատարկի և կողմնակի իրերի անկում

8.0 Հորատման հիմնական ցուցանիշները: Նոր տեխնիկայի և հորատման առաջավոր եղանակների կիրառման շահավետության գնահատումը

8.1 Հորատանցքերի հորատման գործընթացի հիմնական ցուցանիշները պինդ օգտակար հանածոների հետախուզման ժամանակ

8.2 Հորատման իրական երկրաբանատեխնիկական պայմանները բնութագրող ցուցանիշները

8.3 Աշխատանքային ցուցանիշներ

8.4 Տեխնիկական ցուցանիշներ

8.5 Տնտեսական ցուցանիշներ

8.6 Նոր տեխնիկայի կիրառման շահավետության գնահատումը

9.0 Հորատման աշխատանքների կազմակերպումը և տեխնիկական փաստագրումը

9.1 Հորատման կայանքի ընդունում

9.2 Հորատման աշխատանքների գրաֆիկի կազմում

9.3 Սարքավորումների ընտրությունը և հաստոցների անհրաժեշտ թվի հաշվարկը

9.4 Հորատման կայանքները ջրով և լվացող լուծույթներով մատակարարման կազմակերպումը

10.0 Շրջակա միջավայրի պահպանությունը երկրաբանահետա-խուզական հորատանցքերի հորատման ժամանակ

10.1 Հողային տեղամասերի մակերեսների նորմերը

10.2 Պահանջներ հողային տեղամասերի (տարածքների) պահպանության և վերականգնամ վերաբերյալ

10.3 Հողերի ռեկուլտիվացիա

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ


1. ՈՉ ԽՈՐ ՀՈՐԱՏԱՆՑՔԵՐԻ ՀՈՐԱՏՈՒՄ ՓԽՐՈՒՆ ԱՊԱՐՆԵՐՈՒՄ ԱՌԱՆՑ ԼՎԱՑՄԱՆ

Ոչ խորը՝ մինչև 100մ, հորատանցքերի հորատումը փխրուն  և փա­փուկ ապարներում լայնորեն կիրառվում է երկրաբանական հանույթի և քարտեզագրման, հատուկ հանույթների, գունավոր, հազվագույտ և սև մետաղների, քիմիական հումքի, շինարարական նյութերի (կավ, ավազ, կոպճային խառնուրդներ),

սեյսմահետախուզության, երկրաֆիզիկա­կան, հրապարակների և մայրուղիների ինժեներաերկրաբանա­կան հե­տազոտություների, հիդրոերկրաբանական զոնդավորման, հետախուզ­ման և ուսում­նա­սի­րու­թյունների, ջրի շահա­գործական հորա­տանցքեր կառուցելիս, երկրաբանաորոնողական, ինչպես նաև ցրո­նա­յին հան­քա­վայրեր հետա­խու­զե­լիս և մի շարք այլ դեպքերում:

Վերը թվարկված աշխատանքները կատարվում են երկրակեղևի վերին շերտերում, որտեղ հիմնականում ցածր և միջին ամրության ապա­րներ են: Փխրուն նստվածքաշերտերը հաճախ ներկայացված են լինում չորրորդական, յուրայի և կավճի փոփոխվող շերտերով,  նրբաշերտերով ոսպնյակաձև ներառուկներով, որոնք ունեն տարբեր կազմվածք, կառուցվածք ու ֆիզիկամեխանիկական հատկություններ: Հո­րա­­­տանցքի խորությունը հիմնա­կանում մինչև 50 մ է, տրամագիծը` 280-400 մմ:

Վ.Գ. Կարդիշն առաջարկում է ապարները դասակարգել` հաշվի առնելով ապարում մասնիկների կառչման բնույթը, գրունտների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, ապարների քայքայման տարբեր եղանակների կիրառման հնարավորությունը, ինչպես նաև հորատանցքի բաց փողի կայունությունը (Աղուսակ1):

Ոչ խորը հորատանցքերի բնորոշ առանձնահատկությունն է արագ անցումը և սարքա­վորման հաճա­խակի տեղափոխումը մի կետից մյուսը: Սկզբնական շրջանում աշխա­տանքները կատարում էին ձեռքով, պարզ սարքավորումներով: Հետագայում ստեղծվեցին փոխադրելի հատուկ սարքավորումներ, հաշվի առնելով, որ այդ հորա­տանցքերը հորատ­վում են քիչ յուրացված շրջաններում և հաճախակի տեղա­փոխվում են: Ձեռքի հորատում կատարում են այն վայրերում, երբ ուսումնասիրվող շրջանը հեռու է բազայից, ապարները փափուկ են, հորատանցքերն ունեն փոքր խորություն, աշխատանքի ծավալները փոքր են, և քանի որ գոյություն ունեցող սարքավորումները այնքան էլ տեղա­փոխելի չեն և թանկ են, սարքավորումների կատարելագործման ժամանակ մեծ նշա­նա­կություն ունի վերջին երկու գործոնը

 

k.PNG

 

Կախված հորատանցքերի նպատակային նշանակությունից` կի­րառվում են հորատման տարբեր եղանակներ, սարքավորումներ և գոր­ծիքներ: Ոչ խոր հորատանցքերի հորատման երկրաբանատեխ­նիկա­կան պայմանները բավականին տարաբնույթ են և հաճախ միևնույն շրջանի սահմաններում ռելիեֆի տարբեր կետերում տարբեր են, և ըստ այդմ, սարքավորումները լինում են ինքնաշարժ կամ շարժական:

Հորատման տարբեր եղանակներն ունեն հետախուզման խնդիր­ների լուծման տարբեր հնարավորություններ, ինչը պայմանա­վորված է ֆիզիկական գործընթացների բնույթով:

Ըստ հորատախորշում ապարների քայքայման բնույթի, ոչ խորը հորա­տանցքերի  հորատ­ման համար կարելի է առանձնացնել հորատ­ման հետևյալ եղանակները՝

·                   հարվածային, խցկման բաժակների և գրունտատարերի օգնությամբ,

·                   պտտական` շնեկային, շնեկային փոխակրիչների օգնությամբ,

·                   համակցված (կոմբինացված),

·                   թրթռումային (վիբրացիոն),

·                   ճզմումային` փափուկ ապարներում հորատելիս:

 

      Նշված եղանակներով հորատումը կատարվում է առանց լվացող հեղուկի, որը պար­զեցնում է սարքա­վորումը և իջեցնում հորատման աշխատանքների արժեքը: Ոչ խորը հորատման սարքավորումները լինում են ինքնաշարժ կամ շարժական:

Համակցված հորատման ժամանակ մեկ հորատանցքը հորատում են մի քանի հորատ­ման եղանակով:

Ոչ խոր հորատանցքերի հորատման ժամանակ կիրառվում են տարբեր տեսակի հորատ­ման հաստոցներ, որոնք տարբերվում են մեկը մյուսից ապարների քայքայման եղանակով և կիրառվող հորատման տեխնոլոգիաներով:

>>

 

 

1.1 Ձեռքի հարվածապտտական հորատում

Դժվարամատչելի շրջաններում, փափուկ ապարների գերակշըռ­ման, քիչ քանակության, ոչ խորը (մինչև 50 մ) հորատանցքերի հորատ­ման ժամանակ օգտագործում են ձեռքի հորատում: Տարածված են հարվա­ծային, պտտական և համակցված եղանակները, և կախ­ված ապար­ների բնութագրերից` քայքայումը կատար­վում է կամ պտտական, կամ հար­վա­ծային եղանակով:

 Պտտական եղանակով հորատում են փափուկ, բայց կապակցված

ապարներում (ավա­զա­կավ, կավա­վազ, կավ, կավիճ): Որպես ապար­քայքայիչ գործիք (ԱԳ) հանդես են գալիս պարուրային և գդալայինհո­րատները:

Պարուրային հորատը (змеевик) (Նկ. 1 բ) օգտագործվում է փափուկ պլաս­տիկ ապարներում հո­րա­տելիսև ներկայացնում է պարուրային թիակ, որի ներքին ծայրերը սրված են:

Գդալայինհորատն (Նկ. 1 ա) օգտա­գործվում է փափուկ, ոչ մածուցիկ ապարներում: Գլանաձև իրանը ներքևի մասում ունի շերեփանման տեսք: ԱԳ-ները վերևի մասում ունեն վզիկ (шейка) բանա­լիներով բռնելու և պարուրակ` խողովակ­նե­րին միացնելու համար: Հորատման էությունը հետևյալն է` փոխան­ցի­կով խողովակներին միացված ԱԳ-ն իջեցվում է հորատանցք և խողո­վակին ամ­­րաց­ված հոդակապային անուրով պտտվում: Առանցքային բեռնվածության ազդեցության տակ ԱԳ-ն սուզվելով ապարի մեջ լցվում է, բար­ձրացնե­լով և մաքրելով ապարից նորից իջեցվում է հորատանցք:

Մածուցիկ ապարներում հորատելիս բռնումներից խուսափելու համար յուրաքանչյուր 2-3 պտույտը մեկ հորատարկը բարձրացվում է հորատախորշից 10-20 սմ:

Հարվածային եղանակով հորատումը կատարվում է միջին ամրու­թյան ապարներում` խիտ կավիճ, կրաքար, մերգել, կոնգլոմերատ:

Հորատարկը կազմված է դրից և հորատման խողո­վակներին միացված ծանրացված հարվածաձողից: Դրի հիմնական մասերն են թիակը, վզիկը և պարուրակը:

Խիտ ապարներում օգտագործվում է հարթ դուր: Միջին և ամուր ապարներում օգտա­գործվում է երկտավ­րային դուր: Խաչաձև դրերն օգտագործվում են ճեղքավորված և ոչ միա­տարր ապարներում, ինչպես նաև գլա­քարերում: Բրգաձև դրերն օգտագործվում են` գլա­քարերը և մեծ գետաքարերը փափուկ ապարներում մխրճելու համար:

Հորատարկը հորատանցք իջեցնելուց հետո այն պարբերաբար բարձրացվում է և բաց թողնվում հորա­տախորշի վրա: Հորատանցքին գլանական տեսք տալու համար յուրա­քանչյուր բար­ձրացումից հետո դուրը թեքում են որոշ անկյան տակ: Քայքայելով 30-50 սմ ապա­րի շերտ` ԱԳ-ն բար­­ձրացվում է վեր, որից հետո անհրաժեշտ է մաքրել հորատանցքը, որը կատարում են վերհան դույլի (желонка) միջոցով: Վերհան դույլ խողովակ է, որի ստորին մասում միացված է կափույրով ծայրակալ, իսկ վերևի ծայրին ունի պարուրակ կամ աղեղ` հորատ­ման խողովակին կամ ճոպանին միա­նալու համար: Մաքրելուց հետո նորից իջեցնում են ԱԳ-ը:

Ապարի քայքայման և մաքրման արդյունավետությունը մեծացնե­լու համար հորա­տար­կի յուրա­քանչյուր իջեցումից առաջ հորատանց­քը ջուր է լցվում: Փափուկ և սորուն ապար­ներ անցնելիս հորատումը կատար­վում է վերհան դույլով` առանց հորատադրով նախնական քայ­քայ­ման: Խիստ ջրատար ավազներ անցնելիս հորատ­վում է վերհան դույլով և կատարվում է շրջապահ խողովակների տեղա­դրում հորատախորշից առաջանցիկ եղանակով:

Փոքր խորության հորատանցքեր հորատելիս իջեցման-բարձրացման աշխա­տանքները (ԻԲԱ) կատարվում են ձեռքով, առանց վերնա­կի և բեռնամ­բարձ մեխանիզմների: Երբ հորատումը կատարվում է ծանր հորատ­ար­կով և 10 մ-ից ավել խորությամբ, օգտա­գոր­ծում են եռհենա­րա­նային վերնակ 6-9մ բարձրու­թյամբ և ձեռքի կարա­պիկ: Ձեռքի հո­րատման ժա­մա­նակ ապարի նմուշը վերցվում է տվյալ ապա­րին ավելի բնորոշ հատ­վածից: Ապարի չքայքայված կառուց­վածքը պահպանելու համար օգտագործում են մխրճվող բա­ժա­կներ և գրունտատարեր:

Աշխատող անձնակազմի վնասվածքներից խուսափելու համար պետք է պահպանել ան­վտան­գության կանոնները: Եթե հորատումը կատարվում է առանց վերնակի և բեռն­ամ­­բարձ սարքավո­րումների, խողովակաշարը բարձրացնելու ժամանակ յուրա­քան­չյուր խողո­վակ պետք է անջատվի: Օգտագործվող ճախարակները պետք է ունենան ար­գել­­­անիվ, իսկ կարապիկը՝ արգե­լակ: ԻԲԱ-ի կատարման ժամանակ արգելվում է խողո­վակ­­ները բռնել բանալիներով: Պետք է օգտա­գործել տակդիր խրոց կամ հոդակապային անուր:

>>

 

1.2 Պտտական հորատում առանց ապարների մակերևույթ տեղափոխման (հորատում կարճ երթերով)

Փափուկ և փխրուն ապարներում ոչ խոր հորատանցքերի հորատման հիմնական եղանակներից մեկը կարճ երթերով պտտական հորատումն է պարուրային և գդալային հորատներով: Այս եղանակով հորատվում են 70-1500 մմ տրամագծով մինչև 50-100 մ խորության հորատանցքեր:

Գդալային և պարուրային հորատները և ձեռքի դանդաղ պտտա­կան հորատման կայանքի սխեման պատկերված է նկ.1-ում:

Պարուրային և գդալային հորատներով հորատումն իրագործվում է պտտման ցածր հաճախությամբ (5-10 պտ/րոպ), ինչը (կոչվում է նաև դանդաղ պտտական հորատում) հնարավորություն է տալիս օգտա­գոր­ծել ոչ մեծ շարժաբերային հզորության սարքավորումներ` ապահովելով ոլորող մոմենտի բարձր արժեքներ:

Պարուրային և գդալային հորատներով հորատման ժամանակ անհրաժեշտ առանցքային բեռնվածությունը (P) կարելի է որոշել հետևյալ բանաձևով`

որտեղ D-ն հորատանցքի տրամագիծն է, մմ, a-ն հորատի շեղբի լայնությունն է, որը կոնտակտվում է հորատախորշի հետ, մմ, s-ն ապարի դիմադրությունն է մխրճմանը, Ն/մմ2, m-ը կտրող շեղբերի քանակն է:

Այս հորատներով հորատման անհրաժեշտ ոլորող մոմենտը ապարների քայքայման աշխատանքի վրա ծախսվող մոմենտի (Mք) և շփման ուժի մոմենտի (M2) գումարն է որտեղ

                                                                                                                                                                                               

D-ն հորատանցքի տրամագիծն է, h-ը` խորացումը մեկ պտույտի ընթացքում (0,5-2 սմ), s-ն ապարի դիմադրությունն է սահքին, m-ը` շեղբերի թիվը,  f-ը` շփման գործակիցը:

Մեկ պտույտի ընթացքում 2սմ ավելի խորացման, ինչպես նաև 145-195 մմ տրամագծերից ավելիի դեպքում անհրաժեշտ է հաշվի առնել կողային շփման ուժի հաղթահարման վրա ծախսվող մոմենտը (Mկ.շ)` 

                                                                                                                                               

որտեղ P-ն միջին տեսակարար ճնշումն է հորատի մակերևույթի վրա:

Դանդաղ պտտական հորատման դեպքում երթի ընթացքում ոլորող մոմենտը աշ­խատանքային լիսեռի վրա կազմում է 1,5-6 կՆ·մ, իսկ հզորության ծախսը` 5- 25 կՎտ:

>>

 

1.3 Շնեկային հորատում

Փափուկ և փխրուն ապարներում, ոչ խոր հորատանցքերի անցման ժամանակ լայն կիրառում է ստացել պտտական եղանակների տարա­տեսակներից մեկը՝ պտտական շնեկային հորատումը: Շնեկային կոչ­վում է այն պտտական հորատումը, որի ժամանակ հորա­տա­խորշից քայքայված ապա­ր­ները մակերևույթ են տեղափոխվում շնեկային փո­խակրիչով` շնեկա­շա­րով: Շնեկային փոխակրիչները միաժամանակ կա­տարում են հորատման խողովակաշարի դեր: Շնեկային հորատումը կի­րառվում է ինժե­­ներա­­­­երկրաբանական, սեյսմա­հե­­տա­խու­զական, պայ­թունային, հիդրոեր­կրա­­բա­նա­կան, տեխ­նի­կական հորա­տանցքներ հո­րա­տե­լիս, բացա­հան­քա­յին աշխա­տանքների, հիդրո­եր­կրաբանական հե­տազոտությունների, երկրաբանական հանույթի, որոնման և քարտե­զագրման, որոշ օգտակար հանածոների (շինա­րա­րական նյութեր, ծանր մետաղների ցրոնային հանքավայրերի, նիկելա­տար լատերիտ­ներ և այլն) հետախուզման ժամանակ:

Շնեկային հորատման գործընթացը ներառում է ապարների քայքայում հորատախորշում, որը կախված դրանց ֆիզիկամե­խանի­կական հատկություններից` կարող է կատարվել կտրումով կամ փխրե­ցումով և քայքայված արգասիքների տեղափոխում դեպի հորաբերան շնեկային փոխակրիչներով: Շնե­կային հորա­տումը հնա­րա­վորություն է տալիս համատեղել հորատման գործըն­թացը ապար­ների հեռաց­ման գործընթացի հետ, առանց լվացման կամ ներփչման:

Հորատանցքի անցման բարձր արագությունը պայմանավորված է ապար­նե­րի արագ քայ­­քայմամբ և միաժամանակ նրանց բարձրաց­մամբ (Նկ. 2): Այս դեպքում քայ­­քայված ապարները երկրորդական մանրաց­ման չեն ենթարկվում: Հորատա­խորշից դեպի

հորաբերան շարժվող ապար­­­­­­ների մի մասը շնեկների եզրային մասով սեղմվում են հորատանցքի պատերին՝ սվա­ղելով և ամրացնելով այն:

Շնեկային հորատման թերություններն են` հորատման համեմա­տաբար ոչ մեծ խորու­թյուն (մինչև 50 մ, երբեմն մինչև 80 մ), մեծ ամրու­թյամբ ապար­­ներում հորատման անհնարին լինելը, ստոր­գետնյա ջրե­րից ներքև, մածու­ցիկ և կպչուն կավային ապար­նե­րում հորատման դժվարությունը:

Շնեկային հորատման հիմնական թերությունը՝ բարձրացված ապարի խորության որոշման դժվարությունն է, քանի որ շնեկով տե­ղա­փոխման ժամանակ ապարի մասնիկները խառնվում են: Այս թերությու­նը մասամբ կարելի է վերացնել` կիրառելով հետևյալ տեխնոլոգիական միջոցառումը: Հորատմանորոշակի հավասար հատվածներից (օրինակ 1 մ) հետո հորատագործիքի մատուցումը դադարեցվում է մինչև տվյալ հատվածի ապարների ամբողջությամբ դուրս գալը մակերևույթ:

>>

 

1.4. Շնեկային հորատման գործիքներ

Շնեկային հորատման գործիքը կազմված է շնեկային խողովա­կա­շարից և հո­րա­տող ծայ­րակալից՝ հորատադրից: Գոյություն ունեն հորա­տադրերի և շնեկ­ների բազմաթիվ տեսակներ:

Շնեկ: Շնեկը (Նկ. 3ա)   60-73 մմ տրամագծով և 1-3 մ երկարու­թյամբ պողպատյա խողովակ է (3), որի վրա պարուրաձև փա­թաթ­­ված և եռակ­ցված է 4-6 մմ հաստու­թյամբ պողպատյա ժապա­վեն (2) Ժապավենի լայնությունը համապատաս-խանում է հո­րատադրի աշխա­տանքային տրամագծին (շնեկի արտաքին տրամա­գի­ծը 15 մմ փոքր է հորատադրի տրամագծից), իսկ քայլի մեծությունը՝ շնե­կի արտաքին տրամագծի 0,7-0,8 չափով: Մետա­ղա­ձող-շնեկների այդ շարասյունը ստեղծում է պտտական փոխակրիչ (транспортер):

Շնեկային խողո­վա­կաշարի տրա­մագիծը տատանվում է 60-ից 800 մմ սահմաններում: Խո­ղովակի ծայ­­­րերին եռակցումով միացվում են տարբեր տիպի ծայրա­կալ­ներ, շնեկները իրար հետ միացնելու համար: Շնեկների կառուց­վածքները իրա­­­րից տար­­­­բերվում են գլխա­վո­րապես չափերով և միաց­ման ձևերով: Ներկայումս կիրա­ռ­վում են շնե­կային միացման երկու հիմնական ձև՝ վեցա­կողմ և պարուրա­կային: Վե­ցակողմ միացումը կազմված է վեցանկյուն պոչամասից (1)(хвостовик), կցորդի­չից և միաց­­նող առանցքամատից (5)(палец): Երբ ան­հրա­ժեշտ է ստանալ ապարների չխախ­տված կառուցվածք` օգտագործում են սյու­նա­կային շնեկներ (Նկ. 3բ): Հանուկի ստացմամբ շնեկ­ներն ունեն մեծ թողանցիկ անցքեր, ինչը թույլ է տալիս խողովակա­շա­րի ներսում տեղադրել դուրս հանովի հանուկ­ըն­դունիչ գրունտատար: Նմուշների կայունությունը պահպանելու համար օգտագործում են պա­րու­րակային միացմամբ շնեկներ: Գոյություն ունեն շնեկներ, որոնց գա­լարները կա­րելի է փոխել: Սա հնա­րա­­վորություն է տալիս երկարացնել շնեկի ծա­ռայու­թյան ժամկետը, իսկ շնեկի մաշողա­կանությունը բարձրացնելու համար գալարի աշ­խա­­տանքային մասը պատում են կարծր հա­մա­ձուլ­վածքով: Առանցքային բեռ­նվածությունը մեծաց­նե­լու համար, հատկա­պես ամուր մաս­նիկներ պարու­նա­կող ապարներում, օգտագործում են ծանրեցված շնեկներ, որոնց պռուն­կները (реборд) ունեն 8-10 մմ հաստություն:

Հորատադրեր: Ապարների քայքայումը կատարվում է հորատադրե­րով, որոնց կա­ռուց­ված­քը կախ­ված է օգտա­գործման պայմաններից: Քանի որ շնեկային հորատման ժամանակ մաքրող ագենտներ չեն օգտա­գործվում, և հորա­­տադրի կտրիչ­նե­րը հովացվում են հորատվող ապարներով, ուստի հորատադրի կառուց­վածքը պետք է ապահովի հորատման

բարձր արա­գու­թյուն, որպեսզի նրա կտրիչները անընդհատ հպման մեջ գտնվեն «թարմ» ապարների հետ: Այս եղանակը մեծ հաջողությամբ օգ­տա­գործվում է անջուր և հավերժական սառցի շրջաններում, ձմռանը՝ ցածր ջեր­մաս­տիճանի պայմաններում Շնեկային հորատադրերի կառուցվածքը բազմազան է: Առավել լայն տարածում ունեն աստիճա­նային կտրող եզրերով երկ և եռթիա­կավոր հորա­տադրե­րը, որոնք ամ­րանավորված են կարծր համա­ձուլվածքային կտրիչներով (Նկ 4): Հորատադրի ընտրությունը կատար­վում է` կախ­ված երկրա­բանատեխ­նիկական պայման­ներից և հորա­տանցքի նշանա­կու­­­թյու­նից: Ապար­քայքայիչ գործիքները ներկայաց­վում են երկու ձևով՝

1) փափուկ ապարների համար,

2) ամուր ապարների համար:

 

                                                                                                                                                                                        

 

                                                                                                              

             Ըստ կառուցվածքի տարբերում են` ա) համատարած հորատա­խորշով հո­րատ­ման հորատադրեր, բ) սյունակային հորատման հորա­տադրեր: Բոլոր հորատադրերն ունեն այն­պիսի կառուցվածք, որոնք թույ­լատրում են քայքայված ապարի փոխադրում շնեկային ժապավեն: Փափուկ ապարներում հորատելու համար տարածված են երկթիա­կավոր և եռթիակավոր հորատադրերը: Բոլոր ապար­քայքայիչ գոր­ծիքներն ամ­րա­նա­վորված են կարծր համաձուլ­վածքներով: Փափուկ և փխրուն ապարներում հո­րա­տադուրը պետք է ապահովի ապարների քայքայումը դրանց կտրման ճանա­պարհով և հնարավորինս հորա­տա­խորշից արագ հեռացնի քայքայված ա­պար­ները: I-III կարգի ապար­ներում հորատադրի աշխատանքի ռեսուրսը հաս­նում է 1000-1500 մ: Ըստ կառուցվացքի հորատադրերը լինում են չորս տեսակի`

 

1.                   Երկթիակավոր և եռթիակավոր հորատադրեր (Նկ 5) կազմված են ձուլա­ծո իրանից, որոնց աշխատանքային եզրերը ամրանա­վոր­ված են BK-8 կարծր համաձուլվածքով: Թիակնե­րից մեկին զոդված է գալար, որը միացվում է շնեկի գալարին: Երկթիակավոր դրերն օգտա­գոր­ծում են I-III, երբեմն IV կարգի փափուկ ապարներում, եռթիակա­վորները՝ IV-V երբեմն VI կարգի ապարներում:

2.                   Գալարախողովակային(змееви) հորատադուրըկազմված է  պա­րուրակային կամ վեցակողմ կցոր­դիչով խո­ղո­վակային իրանից և երկու կտրիչ թիակներից, որոնցից մեկը իրերկրա­չափ ականպա­րամետր երովհա­մարվում է շնեկի գա­­լա­րի շարունակությունը: ԿիրառվումենI-IVկարգիապարներում:

3.                   Հանովիթի ակներով հորատադրեր: Տարբերվում են նրանով, որկտրող թիակը իրանի հետ միանում է պա­րու­րակով: Դահնարավորություն է տալիս մաշվելու դեպքում այն փո­խա­րինելնորով: Աշխատան­քային գործ­ընթացը բարելավելու համար կտրող թիակին տրվում է աստիճանաձև տեսք և ամրա­նավորված է BK-8 կարծր համաձուլվածքի թիթեղներով:

4.                   Մատուցման արագության սահմանափակիչով հորատադուրը մնա­ցածներից տար­բերվում է կտրող թիակ­ների տակ հորիզոնական հարթակի առկայու­թյամբ, որը հնա­րավորություն է տալիս կարգավորել ու հանվող ապարի շեր­տի հաստությունը

Կախված հորատադրի տեսակից` կարելի է առանձնացնել հորատախորշում ապարների քայքայման երկու եղանակ

 

Հրատադուրը, որի թիակները հորատախորշի հետ կազմում են ուղիղ անկյուն, առանցքային բեռնվածության ազդեցության տակ մխրճվում են ապարների մեջ և պտտման հետևանքով կտրում կամ քայ­քայում են այն: Խոփաձև թիակներով հորատադրի (թիակները հորա­տախորշի հետ կազմում են 30-600) կիրառման դեպքում ապարները կտրվում են ու միանգամից սահումով անցնում շնեկային փոխակրիչի վրա (ի տարբերություն առաջին եղանակի` ինչի դեպքում հորատա­խորշում ապարները ենթարկվում են լրացուցիչ կոտորատման և մանրաց­ման):

Այսպիսի հորատադուրերն արդյունավետ են պլաստիկ կավերի և նմանատիպ ապարների հորատման դեպքերում:

>>

 

                                                                                                                          1.5 Շնեկային հորատման տեխնոլոգիան

  Հորատման տեխնոլոգիական ռեժիմի հիմնական պարամետրերը համար­վում են առանց­քային բեռնվա­ծությունը և հորատման խողովա­կաշարի պտտման հաճա­խությունը:

Անհրա­ժեշտ է, որ միշտ համա­պատաս­խա­նություն լինի միավոր ժամանակում քայքայված ապարի ծա­վալի և շնե­կային փոխակրիչի արտադրո­ղա­կա­նության միջև: Փորձերի արդյուն­ք­ները ցույց են տալիս, որ օպտիմալ պտուտաթվերի մեծությունը կախ­ված է մի շարք գործոննե­րից՝ապար­­ների ֆիզիկամեխանիկական հատ­կություններից, հորատման խորությունից և հաստոցի հզորությունից:

Շնեկային հորատման ժամանակ ապարների քայքայման վրա ծախսվող հզորությունը տատանվում 3-6 կՎտ սահմաններում:

Հորատման արագության վրա ազդող հիմնական գործոններն են՝

ա) ապարի ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները, որոնցից գլխավորը մա­ծու­ցիկու­թյունն է,

բ) ապարքայքայիչ գործիքի տեսակը, կառուցվածքը և ամրանավորման տեխ­նիկան և տեխնոլոգիան,

գ) հորատման տեխնոլոգիական ռեժիմը:

Շնեկներով հորատվող ապարները կարելի է բաժանել երկուխմբի ՝I-III կարգի փափուկ ապարներ և IV-VI կարգի համեմատական ամուր ապարներ:

Փափուկ ապարների հորատումը: Պտուտաթվերի օպտիմալ սահ­մանը 100-200 պտ/ր է, ընդ որում ներքևի սահ­մանը վերա­բերում է մածուցիկ ապարներին: Վիբրացիան կատելիս անհրաժեշտ է փոքրաց­նել պտուտաթվերը: Երբեմն որոշ ապարներում, որոնք ունեն փլզվելու հակում, հո­րատումը զու­գակցվում է ամրակա­պու­մով: Առանց­քային բեռնվա­­­ծությունը ստեղծվում է խողովակա­շարի և պտտիչի քաշով, իսկ նախահո­րատման համար (մինչև 1 մ), ան­հրաժեշտ է ստեղ­ծել լրացուցիչ առանց­­­քային բեռնվածություն: Առանց­քային բեռնվա­ծության օպտիմալսահմա­նը 4-5 կՆէ:

Միջինամրության ապարների հորատումը: Այս դեպքում հորատմանգործիքին ներկայացվում է հետ և այլ պա­հանջները՝ապարների արդյունավետք այքայում և բարձր մաշակա­յու­նություն: Վերջինիս ապա­հովման համարկտ­րիչի եզրագծերը ամրանա­վորում են կարծր համա­ձուլվածքներով: Այստեղ նպատակա­հարմար է օգտագործել հանովիթի ակներով հորա­տադրեր: Այս ապարներում հո­րատելիս անհրաժեշտ է լրացուցիչ առանց­քային բեռնվածության օպտիմալ սահմանները 8-10 կՆէ, իսկ պտտման հաճա­խությանը 80-130 պտ/ր: Փոքր հզորության ջրատարավազների շեր­տերումհորատում են մեծ պտուտաթվերով և առա­վելագույն մատուցմամբ: Մեծ հզորու­թյան տղմահո­ղերում (плывун) և ջրատարավազների շերտերում հորատու­մը կատարվում է միաժամանակ շրջապահ խողո­­վակնե­րով պատերի ամ­րա­­կա­պումով:

Նվազագույն պտուտաթվերը, որոնք ապահովում են ապարազանգվա­ծի սեղմումը հորատանցքի պատերին և շփմանուժերի հաղթահարումը, որոշվում են հետ և այլ բանաձևով՝

որտեղ g-նազատանկման արագացումն է, α-ն շնեկի պտուտակային գծի բարձր ացման անկյունն է, f-ը շնեկի հետ ապարների շփման գործակիցն է և տատանվում է (0,.3-0,65) սահմաններում, f-ը հորատանցքի պատերի հետ ապարների շփման գործակիցն է` (0,8-1,0), R-ը պտտման առանցքից մինչև ապարի տվյալ մասնիկը եղած հեռավորությունն է:

70-100 մմ տրամագծի շնեկների նվազագույն պտտման հաճախությունը սովորաբար 160-200 պտ/րոպէ, իսկ առավելագույնը` 500-700 պտ/րոպ: Տրամագծի մեծացման հետ այս արժեքները փոքրանում են:

Շնեկային հորատումը մեծամասամբ իրականացվում է առանց հորատադրի վրալրացուցիչ բեռնվածության կիրառման: Լրացուցիչ առանցքային բեռնվածություն է կիրառվում հորատանցքի նախահո­րատման, ինչպես  նաև հավերժական սառած ապարներում, չոր խիտ կավերում և ավազներում: Նշված դեպքերում այն կարող է հասնել 15-30 կՆ:

Գլաքարա-խճաքարային շերտախմբեր ու հորատելի սկիրառվում է հորատման սովորական ռեժիմ, եթե գլաքարի կամ խճի առանձին մասնիկների չափերը չեն գերազանցում 80 մմ: Խոշոր կարծր ներառուկները և խոշորաբեկորները կողմնատարվում կամ քայքայում են հարվածներով՝տարուբերելով ու պտտելով հորատարկը: Մեծագլաքարա-ճալաքարային շերտերում կիրառվում  են ծանրացված շնեկներ 16 մմ-ոց պողպատյա թերթային պարույրով:

>>

 

1.6. Շնեկային հորատում լվացումով

Մածուցիկ ապարներ հորատելիս շնեկի գալարների վրա առաջա­նում են խցանումներ: Այդ երևույթի դեմ պայքարելու համար շնեկները պտտում են մեծ պտուտաթվերով, հորա­տարկը պարբերաբար կտրում են հորա­տախորշից, փոք­ր ացնում են հորատարկի մատուցման մեծությունը: Սակայն շատ դեպքերում այս միջոցա­ռումները բավարար արդյունավետ չեն: Փորձերով ապացուցվել է, որ հո­­­­­րաբե­րանից ջրի լցնումը բարելավում է ապարների տեղա­փոխումը: Ջուրը կա­տա­րում է քսուքի դեր, փոքրացնում է ապարների հետ շնեկի շփումը, ինչի շնորհիվ մեծանում է նրա բարձրացման արագությունը: Սակայն ջուրը հորաբե­րանից մա­տուցելու դեպքում նրա ազդեցության արդյունավետությունը հանդես է գալիս միայն հո­րա­­տանցքի վերին հատվածներում և այդ արդյունավետությունը ցած­րանում է հորա­տանցքի խորաց­ման հետ մեկտեղ:

Շփումը փոքրացնելու համար ամենաարդյունավետ միջոցը հա­մարվում է ջուրը անմի­ջապես հորատախորշ մատուցելը: Դրա համար օգտագործում են սնամեջ պարուրակային միացմամբ շնեկ­ներ, անցքե­րով հորա­տադրեր և հատուկ կառուցվածքի դարձյակ-խցուկ: Կարևոր նշանակություն ունի մա­տուց­վող ջրի քանակը: 130-180 մմ տրամա­գծով շնեկների համար օպտիմալ քանակությունը՝ 2-5 լ/րէ:         

Շնեկային հորատման վրա ծախսվող հզորության փոքրացման նպատակով չոր և մածուցի կապարների հորատման ժամանակ հորա­տախորշ է մատուցվում ջրի որոշ քանակություն (2-5 լ/րոպկամ 8-20 լ 1մ խորացման դեպքում): Ջուրը կարող է լցվել արտախողովակային տարածություն կամ մղվել շնեկների միջով: Այս միջոցառման  հետև անքով հորատման արագությունը մեծանում է 30 %, իսկ ծախսվող հզորությունը նվազումէ 20 %:

>>

 

1.7 Վթարները շնեկային հորատման ժամանակ և դրանցվերացումը

Անվթար հորատման համար պետք է ապահովել հետևյալ պայմանները`

1.                   Հորատման սարքավորուները և գործիքները պետք է ընտրել հորա­տանցքի կառուցված­քին, հորատ­ման երկրաբանական պայման­նե­րին և նշանակությանը համապատասխան և պահ­պանվեն սարքին վիճակում:

2.                   Հորատումը պետք է կատարվի այնպիսի ռեժիմով, որը կհամապա­տասխանի երկրաբանական պայ­ման­ներին և ապարների ֆիզիկա­մեխանիկական հատկու­թյուն­­ներին:

3.                   Հորատող անձնակազմը պետք է լինի բավականին որակավորված:

Շնեկային հորատման ժամանակ վթարների հիմնական տեսակնե­րը համար­վում են շնեկային հորա­տարկի բռնումները և շնեկների խզումները: Բռնումները տեղի են ունենում մածուցիկ և ջրահագեցած ապար­ներում հորատ­ման տեխնո­լո­գիայի խախտման հետևանքով: Ջրահագեցած ապարներում հորատման ժա­մա­­­­­­նակ  չի կարելի դադարեցնե լհորատարկի պտույտները նույնիսկ կարճ ժա­մա­նակով: Ջրատար հորիզոնների անցումից հետո ան­հրաժեշտ է դուրս հանել հորատարկը՝պտտելով այն ամբողջ ջրատար շերտի հզորու­թյամբ: Խցանում­ների առաջացումը կան­խելու համար մածուցիկ ապարներում անհրա­ժեշտ է փոք­րացնել մատուցման արագու­թյունը և պարբերաբար կատարել հո­րա­­տարկի բարձրա­ցում­ներ: Բռնումներ կարող են ունենալ նաև այն դեպ­քերում, երբ կտրվածքում առ­կա են գլա­քարեր, որոնք սեպվում են շնեկի գալարներում և արգելում հո­րա­տարկի բարձրացումը:

Շնեկների խզման պատճառ հանդիսանում են նաև քայքայված ապարի խցանումները և շարասյան բռնում­ները: Շնեկների խզմանը նպաստում է նաև հորատարկիվի բ­րա­­ցիան: Խզումներից խուսափելու հիմնական միջո­ցը համարվում էտեխնոլոգիական օպտիմալ ռեժիմի պահպա­նումը և հորատագործիքի վիճակի մշտական հսկումը:

>>

 

1.8 Երկրաբանական փաստագրումը շնեկային հորատման ժամանակ

Երկրաբանական փաստագրումը շնեկային եղանակով հորատման ժա­մա­նակ կարող էիր ագործվել՝

1.                   Անմիջապես հորաբերանի մոտ ըստհանուկի, որը դուրս է հանվում շնեկ­ներով հորատման ժամանակ

2.                   Հորատման շնեկների թիակներով մակերևույթ բարձրացվող նմուշներով,

3.                   Հատուկ գրունտատարերի միջոցով, որոնք նախատեսված են` հորատանցքից ապարինմուշ վերցնելու համար:

>>

 

1.9 ՎԻԲՐԱՑԻՈՆ ՀՈՐԱՏՈՒՄ

Վիբրացիոն հորատումը օգտագործվել է 30-ականթթ-ից` շինարա­րության մեջ: Հետագա­յում այն կի­րառ­­վեց փա­փուկ ապարներում տարբեր տարրերի խցկման համար: Վիբրատորի օգնությամբ գրունտի մեջ խորասուզում են որևէ սնամեջ տարր (վիբրոզոնդ), որը գրունտից կտրում է հանուկ (ապարասյուն): Վիբրահորատումը լայն տարածում ունի ինժեներա­կան, շինա­րարական, երկրաբանահետախուզական, ցրոնային հանքա­վայրերի հետախուզ­մանա շխա­տանքներում: Բացիդրանից, օգտագոր­ծում են շրջապահ խողովակաշարը իջեցնելու և դուրս հանե­լու, ինչպես նաև որոշ վթարների վերացման ժամանակ: Այս եղանակով հորա­տե­լիս աշխա­տանքների արտադրո­ղականությունը բարձրա­նում է  2-3 ան­գամ, իսկ ինքնար­ժեքը իջնումէ 1.5 անգամ: Վիբրացիոն եղանակով հորատում են 60-219 մմ տրամա­գծով մինչև 50 մխորու­թյամբ հորա­տանցքեր: Սակայն հիմնա­կա­նում հորատվում են 10-20 մ խորությամբ 108-127 մմ տրամագծով հորատանցքեր:

Վիբրացիոն կոչվում է այն հորատումը, որի դեպքում ապարների քայքայման համար օգտա­գոր­ծվում են վիբրա­ցիոն մեքենայով ստեղծված բարձրհաճախությամբ մեխանիկական տա­­­տա­նումներ և խողովակա­շարով փոխանցվում են ապարքայքայիչ գործիքին: Տատա­նում­ները կարող են օգտագործվել երկու ձևով:

Առաջին դեպքում տատանումների աղբյուր ծառայում է վիբրատորը, որը խողովակաշարով կոշտ միաց­­ված է ապա­ր­քայքայիչ գործիքին և աշխատանքիը նթացքում փոխանցում է ետ­ընթաց-առաջընթաց շարժում: Գործիքի տատանման բարձրհաճախության արդյուն­քում (1200-2000 հ/րոպ) փափուկ ապարնե­րն անցնում են շարժուն վիճակի: Ապարի սահքի դիմա­դրությունը կտրուկը նկնում է, և գործիքը սեփական քաշի ազդեցությամբ ընկղմվում է ապարի մեջ: Այսպիսի հորատումը կոչվում է վիբրաընկղմային:

Երկրորդ` վիբրահարվածային, որը իրականացվում է վիբրոմուրճի օգնությամբ: Վիբրամուր­ճով խողո­վա­կաշարի միջո­ցով հորատա­խոր­շում սեղմվածԱԳ-ինփոխանցում են հարվածներ:

>>

1.10 Վիբրատորի աշխատանքի սկզբունքը

Մեխանիկական և էլեկտրամեխանիկական վիբրացիոն մեքենանե­րի աշխատանք իսկ զբուն­քը հիմնված է ապա­կենտրոն ձևով` տե­ղադրված տարրերի պտտման ժամանակառաջացած կեն­տրոնախույս ուժերի վրա:

Դիտարկենք վիբրահորատման սկզբունքային սխեման (Նկ. 6):

 

 

Վիբրահորատման էություննայն է, որ թրթռման հետևանքով կտրուկ փոքրանում է ապարների դիմադրությունը և հորատարկը սեփական քաշի շնորհիվ մխրճվում և քայքայում է ապարները:Հարվածաթռթռումային հորատման ժամանակ հորատարկը քայքայում է ապարները ի հաշիվ հորատասյան վերևում տեղադրված հարվածիչի: Ներկայումս հիմնականում օգտագործվում է այս եղանակը, քանի որ ապահովում է տարբեր շերտերի վերաբերյալորակյալ տեղեկատվություն: Վիբրահորատումը (թրթռահորատումն) իրագործվում է համեմատա­բար փափուկ ապարներում արկի (խողովակճակատայինսուրծայրով) խորացմամբ առանցքային բեռնվածության և վիբրացիայի (թրթռման)`  մեծհաճա­խության իմպուլսային բեռնվածու­թյան ազդեցության տակ, որն իրականացվում է մեխանիկական վիբրատորների միջոցովկ. 6): Այս դեպքում կարող է ձևավորվել հորատահանուկ, իսկ քայքայված արգասիքները սեղմվում են հորատանցքի պատերի մեջ:

>>

 

1.11  Վիբրացիոն հորատման գործիք

Կազմված է հորատման խողովակից և աշխատանքային ծայրա­կա­լից` գործիքից (բաժակ, զոնդ, վերհանդույլ, գրունտատար): Ապա­ր­քայքայիչ գործիքի տրամագծի և ձևի ընտրու­թյունը կախված է հորա­տանցքի նշանակու­թյունից և ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատ­կու­թյուն­­ներից:

Չոր ավազներում և կապակցված կավերում հորատելիս օգտա­գործվում է վիբրազոնդ, որը բարակ պատերով, 1.5-3 մերկարությամբ խողովակ է, ներքևի մասում սրված ծայրա­կալով և կողային երկու անցքով, իսկ վերևում` փոխանցիկ հորատման խողո­վակներին միացման համար:

 

Անցքե­րը ծառայում են կուտակված ապա­րը դիտե­լու և վիբրազոնդը մաքրելու համար: Կան նաև բացովի վիբրո­զոնդեր: Օգտագործում են 108; 127; 146; 168 մմ, իսկ եր­բեմն 89 և 219 մմ տրամագծով զոնդեր: Թույլ կապակցված և ջրային ապարները հորատում  են վիբրավերհան դույլով:

Նմուշները վերցնելը առանց երկրաբանական կառուցվածքի խախտման կատարվում է խցկումային գրունտա­տա­րերով: Փափուկ ապարներում 5-6 մխորությամբ հորատանցքեր հորատելիս, երբ ապա­րը չի խցանվում անցնում են գրուն­տատարով` մեկերթով: Ավելի ամուր ապարներում, ինչպես նաև, երբ խո­րությունը գերազանցում է կայմի երկարու­թյանը` հորատում են կրկնվող երթերով: Երթային առա­ջան­ցումը կախված է ապարի խտությու­նից և կազմում է 0.3-0.5 մ: Ցրոնա­յին հանքավայրերհ ետա­խու­զելիս, երբ անհրաժեշտ է մանրա­մասն նմու­շահանում, հորատում կատա­րում են ընթացող շրջապահ խողովակշարով: Վիբրացիոն հորատման արտադրողականությունը 10 մ հորա­տանցքեր անց­նե­լիս I կարգի ապարներում հասնում է 50-60 մ` հերթա­փոխում, IVում` 10-15 մ:

Որպես հորատման խողովակ կիրառում են 50 և 63.5 մմ (երբեմն 73 մմ) տրամագծով, կցորդիչաագուցային միացմամբ հորատման խողովակները:

Վիբրահորատման գործիքի հավաքածուի մեջ մտնում են նաև տարբեր փոխանցիկներ, հարմարանքներ` իջեցման և բարձրացման աշխատանքների համար, հարմարանքներ` զոնդը ապարների ցմաքրելու համար:

>>

 

                                                                                                                 1.12 Վիբրահորատման տեխնոլոգիան

Կախված ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկություններից հորատման խորությունից և հորատման նպատակից` օգտագործում են վիբրահորատման հետևյալ եղանակները`

·                   մեկ երթով` ամբողջ խորությամբ,

·                   կրկնվող երթերով`առանց շրջապահ խողովակների,                         

·                   հորատում միաժամանակյա ամրակապումով:

      Ապարների դատարկումը գրուն­տա­տարերից խլում է երկար ժամանակ, այդ պատճառով անհրաժեշտ է ունենալ նույն տրամագծի գործիք­ների երեք հավաքածու: Իջեցնելուց առաջ պետք է ստուգել միա­ցում­ների ամրու­թյունը, որպեսզի փոք­րացվի տատանումների մարումը: Վիբրատորն աշխատանքի ժամանակ ճոճվելուց պահպա-նելու համար դրվում է ուղղորդներով:

Տատանման հաճախությունը և ամպլիտուդի մեծությունը որոշ­վում է` կախված ապար­ների ֆիզիկա­մեխանիկական հատկություննե­րից: Խիտ կապակցված ապարներում հորա­տելիս, ամպլիտուդը մե­ծաց­վում է 4-4.5 մմ, իսկ քիչ կապակցված ապարներում` փոքրացվում: Վիբրահորատման ժամանակ ստացվող նմուշի որակը բարձր է: Խիտ կավերում հորատելիս հորատ­ման ռեժիմին սահմանափա­կում­ներ պետք չեն, ջրահա­գեցած շերտերում պետք է սահմանափակվի, իսկ տատանման ամպլիտուդը 3 մմ-ից չպետք է անցնի:

Վիբրազոնդերի ընկղման պրոցեսը կատարվում է արագ, հատ­կա­պես` I-III կարգի ապար­ներում: Մեկ մետրն անցնում են մի քանի վայրկյանում, սակայն մնացած գործողություններն ընթանում են դան­դաղ: Առաջին հերթին դա վերաբերում է ԻԲԱ-ին, որը կատարվում է կարա­պիկով, և միայն դժվար բարձրանալիս է օգտագործվում վիբրա­տորը:

ԻԲԱ-ի ժամանակ վիբ­րա­տորն օգտագործվում է ծայրահեղ դեպքերում և չպետք է մոռանալ, որ հնարավոր է հանուկի կորցնում կամ կառուցվածքի խախտում:

Վիբրահորատման արդյունավետությունը որոշող հիմնական պա­րամետրերը համարվում են` ապա­կեն­տրոնների մոմենտը, տատա­նում­ների հաճախությունը, վիբրահորատիչի քաշը, հարվածի արագու­թյունը, հարվածային մասի քաշը, վիբրամուրճի հարվածների հաճախությունը, ինչպես նաև երթի երկարու­թյունը, զոնդի տրամագիծը և անընդհատ վիբրացիայի տևողությունը:

Վիբրատորի զարգացրած առավելագույն ճիգը որոշվում է հետևյալ բանաձևով

որտեղ m-ը ապակենտրոնների գումարային զանգվածն է, w-ն դիս­բալանսների պտտման անկյունային արագությունն է, e-ը ապակեն­տրոնների ծանրության կենտրոնի շեղումն է դիսբալանսների պտտման առանցքից:

>>

 

                                                                                 1.13  Շրջապահ խողովակների տեղադրումը և դուրս հանումը վիբրատորներով

Շրջապահ խողովակների տեղադրումը և դուրս հանումը առավե­լագույնս հեշտանում է վիբրատորներ օգտա­գործելիս: Այս դեպքում կրճատվում է նաև աշխատանքների կատարման ժամանակը:

Շրջապահ խողովակի խցկումը վիբրատորի օգնությամբ կատար­վում է այնպես, ինչպես և հորատման գործընթացը: Վիբրատորը միացվում է շրջապահ շարասյան վերջին կամ ողորկ մասին և կարճ ժամանա­կահատվածում խցկում են խո­ղո­վակը մինչև պահանջվող խորությունը: Շրջապահ խողովակների դուրս հանումը հատկապես, երբ երկար ժա­մա­նակ գտնվել են գրուն­տում, բավականին դժվար է և երկարատև: Առավել դժվար է խողովակաշարը տեղից պոկելը, իսկ վիբրա­ցիայի ազդե­ցությունը փոքրացնում է խողովակաշարի կողմային մակերևույթի վրա ազ­դող չոր և մածուցիկ շփման ուժերը: Գոյություն ունեն խորքային վիբրա­տորներ, որոնք օգտագործում են խոր հորատանցքերում բռնված խողովակաշարը ազատելու համար: Մակե­րևութային վիբրատորները ի վիճա­կի են վերացնելու վթար­ները 150-250 մ խորության վրա, իսկ խոր­քային վիբրատորները` տեսականորեն ցանկացած խորության վրա:

>>

 

                                                                                           1.14 Վիբրոհորատման հիմնական վթարները և դրանց վերացումը

Վիբրատորների և վիբրամուրճերի հիմնական անսարքություններն են`

·                   էլեկտրաշարժիչի փաթույթների շարքից դուրս գալը,

·                   իրանի, առանցքակալների և զսպանակների ջարդումը,

·                   ապակենտրոնների հարվածային մասի խախտումը,

·                   հեղույսների և պնդօղակների ինքնաետպարուրակումը:

·                   Էլեկտրաշարժիչի փաթույթի ծառայության ժամկետը մեծացնելու համար պետք է կատարել հետևյալ միջոցառումները`

·                   օգտագործել հատուկ վիբրոհարվածակայուն էլեկտրաշարժիչներ,

·                   կատարել ստատորի փաթույթների մանրամասն և բազմակի յուղում,

·                   որպես ներծծվող նյութ օգտագործել հատուկ պոլիմերներ,

·                   ստատորի ակոսներում հաղորդալարերը ավելի խիտ տեղադրել,

·                   խստորեն հետևել բոլոր բացակ­ներին և թույտվածքներին:

 Վիբրատորի հաճախակի ջարդումը հետևանք է առանցքակալների շար­քից դուրս գալուն: Իրանի վրա ճեղ­քերի առաջացման դեպքում անհրաժեշտ է անմիջապես ուղարկել կապիտալ վերանորոգման: Դաշ­տա­յին պայման­ներում իրանի եռակցում չի թույլա­տր­վում: Աշխա­տանք­ների կատարման շրջանում անհրա­ժեշտ է ունենալ վերանորոգման մեխա­­նիկական բազա, էլեկտրական սարքավորումների վերանորոգ­ման արտադրամաս: Անհրաժեշտ է ունենալ բավական քանակի պահեստամասեր և գործիքներ:

Նշված պայմանների չապահովման դեպքում վիբրոհորատումը կդառնա տնտեսապես ոչ շահավետ:

>>

 

1.15 Հարվածաճոպանային հորատում խցկումային բաժակներով և գրունտատարերով

Փխրուն և սորուն ապարներում ոչ խոր հորատանցքերի հորա­տու­մը մեծամասամբ իրականացվում է հարվածաճոպանային հորատման տարատեսակներից մեկով կիրառելով խցկումային բաժակներ, հարվա­ծային պարկուճներ և վերհան դույլեր: Հորատման այս եղանակը ապա­հովում է հորատանցքի առաջացում օղակային հորատախորշով և հա­նուկային նմուշի ստացում կառուցվածքային թույլ խախտումներով: Հո­րատման այս եղանակը իրականացվում է թեթև հորատման կայանք­ներով, որոնց տրանսպորտային բազան թեթև վերնակէ մեկլարային ճախարակային ճոպանասարքով, մոլորակային կամ շփական կարա­պիկով և 4.4-5.9 կՎտ հզորությամբ կարբյուրատորային ներքին այրման շարժիչով:

Կայանքի Ընդհանուր կշիռը 0.3-1.3 է:

 «Կարապիկով» հարվածախցկումային հորատման տեխնոլոգիայի էությունը հետևյալն է: Հորատարկը (Նկ. 8), ինչը բաղկա­ցած է խցկումային բաժակից (1) և հարվածային ձողից (2), կախված է ճոպանի (3) վրա, իսկ վերջինս շրջանցելով կայմի (5) գագաթին գտնվող հոլովակը (4), միանում է կարապիկի (7) թմբուկին: Կարապիկը ղեկավարվում է լծակներով (8) և շարժման մեջ է դրվում շարժիչից (6):

Հարվածային ձողը բաժակի հետ մեկտեղ կարապիկի միջոցով բարձրացվում է վեր և բաց թողնվում (նետվում) հորատախորշի վրա, ինչով ապահովվում է բաժակի խցկումը ապարի մեջ (կտցման մեթոդ): Գործիքը փափուկ ապարներում հորատելիս բարձրացվում է մինչև 0.6 մ, իսկ ամուր ապարներում` մինչև 1.0 մ: Հարվածների թիվը 1րոպ 15-20 է: Փափուկ ապարներում հորատելիս օգտագործում են պարկուճներ կամ բաժակ­ներ (Նկ.  9ա): Վերհանդույլերը (Նկ. 9բ), հաճախկիրառելովծան­րացվածձողերի(Նկ. 9գ) հետ`հիմնականումօգտագործվում են ջրա­տարավազներումևթույլկավերում: Գրունտատարերը (Նկ. 9դ) նշվածենգրունտներից մոնոլիտ վերցնելուհամար:

 

Այս եղանակը ունի նաև այլ տարատեսակ, համաձայն որի գործիքը ապարի մեջ ներդրվում է առանց հորատախորշից կտրելու: Հարվա­ծա­յին բեռնվածությունը այս դեպքում ձևավորվում է այս տեսակի հարվածիչով (Նկ. 9ե):

Հարթ հորատադրերը (Նկ. 9զ) օգտագործումեն գլաքարերի ջարդմանևամուրենթաշերտիանցմանժամանակ:

Հորատումը վերհան դույլերով իրագործվում է շրջապահ խողո­վակներով հորատանցքի ամրակապման հետ մեկտեղ, պատերի փլզումներից խու­սափելու համար: Վերհան դույլը բարձրացվում է 250-450 մմ, իսկ հարվածների թիվը 20-40 հար/րոպ:

Կոպճա-գլաքարային շերտախմբերում գործիքի բարձրացումը փոքրացվում է մինչև

50-100 մմ, իսկ հարվածների թիվը հասցվում է մինչև 40-60 հար/րոպ:  

Խցկումային բաժակներով հորատումը հիմնված է բաժակի ծայրակալի սուր եզրով պլաստիկ ապարների կտրման և միաժամանակ հորատանցքի պատերի ու ապարի նմուշի խտացման վրա: Փխրուն ապարներում հիմնականում տեղի է ունենում կտրում:

>>

 

2.0 Հորատում ստորգետնյա լեռնային փորվածքներից

Բարդ կառուցվածքի, հատկապես ցածր և հաճախ փոփոխվող պարունակությամբ օգտակար բաղադրիչներով հանքային մարմինների հետախուզումը սովորա­բար իրագործվում է լեռնահետախուզական փորվածքներով: Վերջիններիս անցկացումը բավականին թանկ է` համեմատած հորատանցքերի հորատման հետ և պահանջում է ժամա­նակի մեծ ծախս: Ծախսերը, ինչ­պես նաև կատարվող աշխա­տանքների ժա­մանակը կրճատելու համար նպատակահարմար է հետախուզական փորվածքների անցումը փոխարինել հորատանցքերով` լեռնային փորվածքներից անցկացնել հորիզոնական և թեքության տարբեր անկյուններ ունեցող, ընդհուպ վերընթաց, հորատանցքեր:

                     Մակերևույթից հորատման հա­մե­մատ` ստոր­գետնյա լեռնային փորվածքներից հորատումը բնութագրվում է հետևյալ առանձնահատ­կություն­ներով,

1.                   հատուկ կահավորանքով սարքավորված լեռնային փորվածքի առկայություն, վեր­նակի և շինության փոխա­րեն` խուց,

2.                   թեքման անկյան մեծ միջակայք` հորիզոնի նկատմամբ ցանկացած անկյան տակ,

3.                   որպես հորատման հաստոցի շարժաբերներ` օգտագործում են բացա­ռապես էլեկտրա կամ պնևմաշարժիչներ,

4.                   հորատման տեխնոլոգիական և կազմակերպչական յուրահատ­կություն:

                       Ստորգետնյա լեռնային փորվածքներից հորատանցքերի կիրառ­ման բնա­գավառը խիստ բազմազան է և ըստ նշանակության կարելի է ստորա­բաժանել`

1.                   որոնողահետախուզական,

2.                   օգտակար հանքամարմնի եզրագծման,

3.                   ստորգետնյա  ջրերի արդյունահանման,

4.                   պայթեց­ման,

5.                   գեոտեխնոլոգիական` օգտակար հանածոների  ստորգետնյա  լուծազատման նպատակով,

6.                   ջրահավաք,

7.                   ջրհեռացման` օգտակար հա­նա­ծոների ստորգետնյա և բաց մշակման ժամանակ,

8.                   գազազերծման,

9.                   տարբեր ենթակառուցվածքների (կոմունիկացիոն) անցկացման նպատակով:

Գործնականում առավել լայն տարածում են ստացել երկրաբա­նա­հետախուզական և երկրաբանաորոնողական հորիզոնական և փոքր թեքության հորատանցքերը, որոնք հնարավորություն են տալիս կրճա­տել լեռնային աշխատանքների ծավալները: Ստորգետնյա լեռնային փորվածք­ներից հորատանցքերի կիրառումը հնարավորություն է տալիս փոխել հանքավայրի հետախուզման  մեթոդիկան (Նկ. 10):

    Լեռնային փորվածքներից հորատումը հիմնավորվում է հանքա­վայրի հետախուզման, կույր երակ­նե­րի, հան­քավայրի խոր հորիզոն­նե­րի հետախուզման, շահագործական հետախուզման, խզում­ների, շեր­տա­շարժումների հետևանքով հանքամարմնում խառնված մասերի հայտնաբերման ժամանակ: Վերջինիս դեպքում ստորգետնյա հորա­տումն ավելի շահավետ է, իսկ տվյալները, ճշգրիտ:

Հորատանցքի կառուցվածքը նախագծելիս պետք է հաշվի առնել հորատանցքի նշանա­կու­թյունը, խորությունը և թեքման անկյունը, ապարների հատկությունները, հորա­տանցքի անհրա­ժեշտ նվազագույն տրամագիծը:

       Հորատանացքը բնութագրվում է նաև տարա­ծության մեջ իր առանցքի դիրքով` բնութագր­վում է կոորդինատներով և երկու հիմնական տարրերով` թեքման անկյամբ (h) կամ զենիթային անկյամբ (q) և ազի­մու­տային անկյամբ (a): Այս հատկանիշներով տարբերում են հորատանցքերի հետևյալ տեսակները (Նկ. 11):

Ստորգետնյա պայմաններում հաճախ հորատում են մեծ խմբա­վո­րումներով, այսինքն` հաս­տոցի միևնույն դիրքից բազմաթիվ հորա­տանցքեր (փնջային): Այս դեպքում հաճախ անհրա­ժեշտ է հորա­տանց­քերը տեղադրել նվազագույն թույլատրելի հեռավորությամբ, որը կա­պահո­վի տեխնոլո­գիա­կան և երկրաբանական գործոնների չեզոքու­թյունը: Թույլատրելի հեռավորու­թյունը կարելի է որոշել` իմանալով գոր­ծոնների ազդեցության շառավիղը: Կախված ապարների ամրությունից` հեռավո­րու­թյունն ընդունվում է հորատանցքի տրամագծի 4-6 չափով:

Ստորգետնյա հորատման խցեր նախագծելիս պետք է նախապես կատարել տեխնիկատնտեսական հաշ­­վարկ` հաշվի առնելով խցի անկացման և կահավորման ամբողջ ծախսերը և բարդացումների հետ կապված 1մ ստորգետնյա հորա­տանց­քի թան­կա­ցումը: Ստորգետնյա հորատման ավելի ռացիոնալ և քիչ աշխատատար է ալմաս­տա­յին եղանակը, քանի որ օգտագործում են համեմատաբար թեթև սարքա­վորումներ, փոք­րանում է տեխնոլոգիական և օժանդակ գործիքների քանակը և կշիռը:

Ստորգետնյա հորատում կազմակերպելիս, կախված աշխա­տանքների նախագծից, կազ­մում են խցի էսքիզը: Էսքիզը տրվում է լեռնային արտադրամասին, որն ամբողջությամբ պատ­րաս­տե­լով հանձնում է հորատման արտադրամասին, որից հետո կատարում են հորատման սարքավորման մոնտաժը:

Կախված հորատանցքի տեղադրման անկյունից` ստորգետնյա հորատման խցերը բաժանվում են չորս տեսակի`

ա) հորիզոնական և փոքր թեքության հորատանցքերի համար,

բ) ուղղաձիգ և ուղղաձիգին մոտ հորատանցքերի համար,

գ) թեքման մեծ անկյամբ հորատանցքերի համար,

դ) վերընթաց հորատանցքերի համար:

Առաջին տեսակի խցերը (Նկ. 12ա) ունեն պարզ կառուցվածք և կազմված են երկու տարրից` մոտեցման փորվածքից, ինչի օգնությամբ խուցը միա­նում է լեռնային փորվածքի ընդհանուր համակարգի հետ, և մեքե­նա­յա­կան սրահից (машинный зал), որտեղ

տեղակայվում է հորատման կայանքը:

Հորիզոնական հորատանցքերի խցերը սովորաբար ունենում են ոչ մեծ չափեր` բարձրությունը ըստ լույսի 2 մ մակերես մինչև 10 մ2: Եթե հորատանցքերի ուղղությունը համ­ընկ­նում է փորվածքի ուղղության հետ, մոմի երկարությունը կարող է հասնել 12 մ, որը կրճա­տում է ԻԲԱ-ի ժամանակը:

Երկրորդ և երրորդ տեսակի խցերը (Նկ. 12 բ,գ), բացի մոտեցման փորված­քից ու մեքենայական սրահից, ունեն` վրա­­նաձև մաս (գենզեկ) (шатравой часть), որտեղ տեղակայում են կրոնբլոկը, ճախարակային բլո­կը, հորատ­ման խողովակները:

Այսպիսի  խցերի  յուրաքնչյուր  մասի չափը որոշվում է համա­պատասխան դրա կոնկրետ նշանակությունից և հորատանցքի պարամետրերից:

Չորրորդ տեսակի խցերը (Նկ. 12դ)  տարբերվում են մյուս երեքից հատակին շուրֆի առկայությամբ, ինչի մեջ են մտնում խցուկը և հորատման խողովակների ծայրերը, հորատագործիքը հորատանցքից դուրս հանելիս:

Բոլոր տեսակի  տիպի խցերը պետք է ապահովեն հորատող սարքավորումների և աշխատողների անվտանգ աշխատանքը:

>>

 

2.1  Ստորգետնյա փորվածքներից հորատանցքերի հորատման տեխնոլոգիական առանձնահատկությունները

Տեխնոլոգիական գործոնները, հատկապես հորատման ռեժիմի պարամետրերը ուղղաձիգ և թեքման մեծ անկյամբ հորատանցքերում նույնն են, ինչ որ մակերևույթից հորատման դեպքում, իսկ հորի­զո­­նական և վերընթաց հորատանցքերում էականորեն տարբեր են:

Վերընթաց, հորիզոնական և փոքր թեքության հորատանցքերի հո­րաբերանին տեղադրվում են հատուկ հար­­մա­րանքներ, լվացող հեղուկի հեռացման համար, ինչպես նաև ստորերկրյա  ինքնահոս և ցայտող (շատրվանող) ջրերի համար: 600-ից մեծ անկյուն ունեցող վեր­ըն­թաց­ներ հորատելիս մոմի երկարությունը չպետք է գերազանցի 3 մ-ը, քանի որ առաջանում է շուրֆի խորացման անհրաժեշտություն, հետևաբար աշխա­տանքի անհարմարու­թյուն: ԻԲԱ-երը կատար­վում են ստի­պողաբար` հաստոցի մատուցման մեխանիզմի, պնևմա­տիկ կամ հիդ­րավլիկ էքստրակտորների (экстрактор) (մղիչների), կարա­պի­կի և լրացուցիչ բլոկ­ների համակարգով հարմարանքների օգնությամբ: ԱԳ-ն հորատախորշ հասցնելը և հանելը կատարվում է` ուժ գործադրելով: ԻԲԱ-ի, սեղմիչ կապիչի տեղափոխման ժա­մանակ խողովակները պահում են ձողա­բռնիչներով, որը հատուկ պահանգներով (скоба) միացվում է հորաբե­րանին:

Հորիզոնական հորատանցքերում ԻԲԱ-ն կատարվում է էքստրակ­տորներով կամ հաս­տոցի կարապիկով, երբեմն փոքր խորության հորա­տանցքերում կատարվում է ձեռքով: Վեր­ընթաց հորա­տանցքեր հորա­տելիս պետք է օգտագործել հանուկապոկիչ` հանուկը հո­րա­­տախորշից պոկելու համար, իսկ սյունակային խողովակում հանուկը պահվում է սեփական կշռի հաշվին: Թույլ թեքված հորատանցքերում (8-250) նույնպես պետք է օգտագործել հա­նու­կապոկիչ, քանի որ սեպիչ նյու­թերի օգտագործումը բարդանում է լվացող հեղուկի մա­տու­ցման անհուսալիության և անբավարարության պատճառով:Թույլ կապակցված և խիստ ճեղքավորված ապարներում հորա­տելիս հնարավոր է հորա­տարկի բռնում` պատի փլզման հետևանքով: Այս պատճառով պետք է հսկել անցնող ապարների վիճակը և ժամանակին կատարել անկայուն շերտի ցեմենտացում:

Վերընթաց հորատանցքեր հորատելիս հորատախորշի լվացման պայմանները տարբերվում են ուղղաձիգ և հորիզոնական հորա­տանց­քերի հորատումից: Հորատախորշում գործնականում բա­ցակայում է շլամը, ինչի հետևանքով թույլ աբրազիվ ապարների հորատման ժա­մանակ բացառում են ալմաստների հղկամաշումը: Հետևաբար, այս դեպքում առանձնահատուկ ուշադրությամբ  պետք է ընտրել ալմաս­տային թագագլխիկը ըստ ալմաստների հատիկայնու­թյան և մատրի­ցայի կարծրության: Եթե հորիզո­նական և ուղղաձիգ հորատանցքեր հո­րատելիս օգտագործում են մեծ ամրության մատրիցայով թագագլխիկ­ներ, ապա նույն ապարներում վերընթաց հորատելիս նպատակա­հար­մար է նորմալ ամրության մատրիցայով թագագլխիկների օգտա­գործում:

Վերընթաց հորատանցքերի ալմաստային հորատման շահավետու­թյունը թույլ և միջին աբրազիվության ապարներում հիմնականում կախված է լվացող լուծույթի ծախսից: Թագագլխիկի շրջագծային արագության և լվացող լուծույթի տեսակարար ծախսի միջև գոյություն ունի հետևյալ հա­մա­հարաբերակցական (корреляция) կապը՝ q=0,6v վերընթաց հորատանցքերի հորատման և q=1.56v` հորիզոնա­կանների համար, որտեղ q-ն լվացող լուծույթի ծախսն է թագագլխիկի 1սմ2 վրա լ/րոպ, v՝ թագագլխիկի շրջագծային արագությունը մ/վ:

Վերընթացներ հորատելիս լվացող հեղուկի ծախսը կարելի է փոք­րացնել 2-2.5 անգամ: Հո­­րա­տարկի շփումը պատերի հետ փոքրանում է թեքման անկյան մեծացման ժամանակ: Միա­ժամանակ մեծանում է նաև ծանրության ուժի ազդեցությունը հաստոցի շպինդելի վրա: Այս պատճառով անհրաժեշտ է հսկիչ-չափիչ սարքավորումներով որոշել լրացուցիչ բեռնվա­ծու­թյունը, որը պետք է չեզոքացվի անհրաժեշտ առանցքային բեռնվածություն ապահովելիս: Լրա­ցուցիչ բեռնվածու­թյունը որոշվում է փորձով, երբ հորատարկը գտնվում է հորա­տա­խոր­շից 1.0-1.5 մ հեռու, դանդաղ պտույտ­ների ժամանակ: Վերընթաց և հո­րիզոնական հորատանցքերի հորատման ժամանակ, քանի որ  հորատա­խոր­­շում շլամ չի մնում, ուղղա­ձիգ և թեք հորատանցքերի  համեմատ, երաշխավորվում է առանցքային բեռնվածությունը մեծացնել 20-40 %, ինչի դեպքում մեծանում է մեխա­նիկական արա-գությունը և փոքրանում ալմաստների ծախսը: Թեքման անկյունը մեծացնելիս մեծանում է հանուկի ելքի տո­կոսը, քանի որ հանուկը սեփա­կան կշռի հաշվին անցնում է սյունա­կային խողո­վակ: Անկյան մեծացման հետ փոքրա­նում է վերընթացների խորությունը, քանի որ փոքրանում է ԱԳ-ին փոխանցվող առանցքային բեռն­վա­ծու­թյունը` կապված հորատասյան քաշի չեզոքացման հետ:

Առանցքային բեռնվածությունը հորիզոնական և փոքր թեքության հորատանցքերում խո­րաց­ման հետ փոքրանում է կապված շփման ուժերի մեծացման հետ:

Մեծ խորությամբ հորիզոնական հորատանցքերի հորատումը կախ­ված է մի շարք տեխ­նի­կական, տեխնոլոգիական և կազմակերպչական գործոններից:

Վերընթաց և հորիզոնական հորատանցքերի հորատման ժամա­նակ հզորության ծախսերն աճում են` համեմատական հորատանցքի երկարությանը: Հորատման խողովակաշարն այս դեպքում ձգված մաս չունի, մշտապես ենթարկվում է սեղմման, ինչի հետևանքով ինտենսի­վո­րեն փոխազդում է հորատանցքի պատերի հետ:

Հորատման սարքավորումների ռացիոնալ օգտագործման համար այս դեպքում առավել շահավետ և նպատակահարմար է օգ­տագործել թեթև համաձուլվածքային հորատման խողովակներ և հակավիբրացիոն յուղեր (КАВС): Նման դեպ­քում հնարավոր է մինչև 50% իջեցնել հզորության ծախսը: Մեծացնելով պտտման հաճա­խությունը` փոքրանում են առանցքային բեռնվածության կո­րուստները: Լվացող հեղուկի ծախսը մեծացնելով` սկզբում առանցքային բեռնվածության կորուստը փոք­­­րանում է, այնու­հետև մեծանում է: Հորիզոնական հորատանցքերի հորատման շահավետության բարձրացման ուղիներից է հորատարկի պտուտաթվերի ավելացումը, ինչը հնարավորություն է տալիս փոքրացնել առանցքային բեռնվածության կորուստները և կայունացնել հորատանցքերի հետագծերը: Պտտման հաճախության մեծացումը հանգեցնում է մեխանիկական արագության մեծաց­ման ամուր ապարներում, իսկ ճեղքավորված ապարներում կարող է վթարների պատ­ճառ հանդիսանալ:

>>

 

Հորատում հանովի հանուկընդունիչ արկերով

Ժամանակակից բարձր մաշադիմացկուն ալ­մաս­տային թա­գագլխիկները հնարավորություն են տա­լիս հորատել տասնյակ և հար­յու­րավոր մետրեր: Սակայն սյունակային հորատման ժամանակ սյու­նա­կային խողո­վակը լցվե­լուց հետո անհրաժեշտ է այն բարձրացնելվեր, որը կրկնվում է բազմակի անգամ: ԻԲԱ-ը համարվում է ամենաաշ­խա­­տա­տարգործողությունը և խորհորատանցքի հորատման ժամա­նակ երբեմն կազ­մում  է աշխատանքային ժամանակի 50 %-ից ավելին: Հարատման մեխանիկական արագության մեծաց­ման հետ ԻԲԱ-ների քանակը միավոր ժամանակում նույնպես մեծա­նում է, քանի որ փոքրանում է մաքուր հորատման ժամա­նա­կը:

Իջեցման բարձրացման աշխա­տանքների (ԻԲԱ) ժամանակի կրճատման կարևոր միջոց է հանովի հանուկ ընդունիչարկերի (ՀՀԱ) օգտագործումը (Նկ 13): Ամուր ապարներում ալմաստային հո­րատման համար սյունակային հանովի հանուկ ընդունիչ արկերը մշակ­վել են 1953 թ. «Longyear» ֆիրմայի (ԱՄՆ) կողմից: Հետագայում այլ ֆիրմաներ մշակեցին հավաքածուների իրենց կառուցվածքները և սկսեցին կի­րա­ռել հորատմանա շխատանքներում: Հանովիհանուկ ըն­դունիչ արկերի առաջին օրինակները թողարկվել են 1955թ.: Հետագայում և մինչև այժմ իրականացվում են աշխատանքներ` կառուցվածքների նորացման և կա­տարելագործման ուղղությամբ:

«Longyear» ֆիրմանպատրաստում է հանովի հանուկընդունիչ արկերի երկուհիմնական տեսակ` ստանդարտ և ուժեղացված, ինչը հիմնականում տարբերվում է հորատման խողովակաշարի ամրությամբ, թագագլխիկի ճակատի լայնությամբ և ստացվող հորատհանուկի տրամագծով: Ստանդարտտեսակին են պատկանում հորատարկերի հինգ տեսակաչափեր (AQ , BQ , NQ , HQևPQ), որոնց հորատման խողովակաշարերի միացությունը պատկանում է  «խողովակըխողովակին» տեսակին, և երեք տեսակաչափեր (BCQ , NCQևHCQ), որոնց ծայրերը պատրաստված են ավելի ամուր պողպատներից, քան խողովակը և ամրացված են նրան պլազմային եռակցումով: Ստանդարտ արկերի սյունակային հավաքակազմերի բոլոր տարատեսակները կախված չեն հորատման խողովակաշարի կառուցվածքից:

«Longyear» ֆիրմայի հանովի հանուկ ընդունիչ արկերի հիմնական պարամետրերը ներկայացված են աղյուսակ 2-ում:

 

 

 

      «Longyear» ֆիրմայի հանովի հանուկ ընդունիչ   արկերի հիմնական տարատեսակները 

                                                                                                                                                  Աղյուսակ 2

 

Ինչպես երևում է բերված տվյալներից, CHD  սերիայի ուժեղացված հորատման խողովակները  տարբերվում են Q և CQ  ստանդարտ սերիաներից 16-37% պատի հաստության ավելացումով, ինչի հետևանքով մեծանում է դրանց ամրությունը: CHD սերիայի հորատման խողովակների միացումների ամրությունը էականորեն բարձր է, քան Q կամ CQ

Հանովի հանուկընդունիչներով ուժեղացված արկերի պարուրակային միացությունների ամրացումն իրականացվում է դրա երկարության (44.5-ից երկարացնելով մինչև 50.8 մմ), քայլի, բարձրության և լայնության մեծացմամբ, ինչպես նաև կիրառելով ասիմետրիկ տեսքի սեղանաձև պարուրակ: Q տեսակի հավաքածու­նե­րը պատրաստվում են երկու մոդիֆիկացիաներով` ուղղահայաց ու ուղղահայացին մոտ, հորիզոնական, թեք ու վերընթաց հորատանցքերի հորատման համար: Երկրորդ ձևի հավաքածուն նա­խատեսված է լեռնային փորվածքներից հորատանցքերի հորատման համար: Բարդ երկրաբանական պայմաններում հանուկի անհրաժեշտ որակ և քանակ ապահովելու համար թողարկվում է Q3 տեսակի ՀՀԱ-եր, ինչը թույլ է տալիս վերցնել նորմալ որակի հանուկ` կախված նմուշի ամրությունից: Q3 տեսակի հավաքածուն արտադրվում է 4 տեսակի`  BQ , NQ , HQ և PQ:

ՀՀԱ-երը (ССК-снаряд со съемным керноприемником) սո­վո­րական սյունա­կային խողովակներից ունեն երկու հիմ­­նական տարբերություն;

ա) հատուկ կարապիկով ներքին հանուկընդունիչ խողովակը հանուկի հետ միասին բար­ձրացվում է հորատման խո­ղովակի միջով:

բ) երկսյունակային խողովակի տարատեսակ:

Հորատարկի բարձրացումը կատարվում է միայն մաշված ԱԳ-ն փոխելու ժամանակ: Եթե հաշ­­­վի առ­նենք ալմաստային թագագլխիկի աշխատանքային ռեսուրսը` 50 մ-ից ավել է, ապա երթա­յին առաջ­անցումը կարելի է ընդունել մոտ այս մեծություններին:

ՀՀԱ օգտագործելիս մեծանում է հորատման սարքավորումների և գործիքների երկարակե­ցու­թյու­­նը, հորատանցքի պատերի կայունու­թյունը, (որը քայքայվում է ԻԲԱ-ի ժամանակ), հորատման մեխա­նի­կա­կան արագությունը, հանուկի ելքի տոկոսը, բարելավվում են աշխա­տող­ների աշխատանքի պայ­ման­ները, կտրուկ կրճատվում է հորատման խո­ղովակաշարի ԻԲԱ-ի քանակը և աշխատանքների վրա ծախսվող ժամանակը, օժանդակ գործողությունների վրա ծախսվող ժամանակը, որը հանգեցնում է օժանդակ գործիքի ուշ մաշվելուն (բանալիներ, խողո­վակ­ներ և այլն), նվազում է հորատանցքի ինքնարժեքը:

Հանովի հանուկընդունիչով սյունակային հավաքածուների օգտագործման ոլորտը շարունակվում է ընդարձակվել`  մեծանում է հորատման խորությունը, օգտագործվում է բոլոր տիպի ապարներում: Ներկայումս լայն տարածում են գտել նաև ռուսական արտադրության ССК-46; 59; 76 և КССК–76 (комплексснарядовсосъемнымкерноприемником)արկերը:

ՀՀԱ-ներով հորատման հիմնական առավելություններից առավել կարևորվում են`

1. ԻԲԱ-ի վրա ծախսվող ժամանակի կրճատման հաշվին հորատման գործընթացի արագացումը,

2. շնորհիվ չպտտվող հանուկընդունիչ խողովակի և վերջինիս ճոպանով սահուն բարձրացման` բարձր որակի հանուկանյութի ապահովումը,

3. հանուկը դուրս հանելու ժամանակ հորատախորշին թագագլխիկի բազմաթիվ հպումները բացառելու հաշվին ալմաստների ծախսի նվազումը,

4. քայքայված և թույլ կապակցված ապարներում հորատման  արդյունավետությունը, որտեղ  սովորական սյունակային հորատման ժամանակ պետք է փոքրացնել երթի երկարությունը և գործածել հատուկ սյունակային արկեր, ինչը նվազեցնում է հորատման հերթափոխային արագությունը և մեծացնում է աշխատանքների արժեքը,

5. հորատանցքի կառուցվածքի պարզեցում և նրա մետաղատարության նվազեցում, քանի որ հորատման խողովակը հազվադեպ է դուրս հանվում հորատանցքից և պահպանվում է նրա պատերի կայունությունը,

6. հնարավորություն իրականացնել ինկլինաչափական, որոշ երկրաֆիզիկական և այլ տիպի ուսումնասիրություններ` խողովակաշարը  չբարձրացնելով հորատանցքից:

ՀՀԱ-երը արդյունավետ չեն օգտագործել, երբ թագագլխիկի կայու­նությունը 15 մ-ից քիչ է, ինչ­պես նաև ինտենսիվ շեղվող հորատանցքե­րում:

Լուրջ բարդություններ են հանդիպում նաև բարդ երկրաբանատեխ­նիկական պայմաններում հորատման ժամանակ, որը բնութագրվում է հորատանցքերի պատերի անկայունությամբ և լվացող հեղուկի կլանմամբ: Հորատանցքի պատերի փլզումները, խոռոչները, հորատ­ման և սյունակային խողովակների արտաքին և ներքին մակերևույթ­նե­րի վրա խցուկների առաջացումը, կավային լուծույթի մղման ժամանակ արտախողովակային բացակում և սյունակային խողովակում բարձր հիդրավլիկական դիմադրությունը, հորատման խողովակաշարի և հանուկընդունիչի իջեցման-բարձրացման ժամանակ «մխոցային էֆեկտի» առաջացումը զգալիորեն նվազեցնում է հանովի հանուկըն­դունիչ արկերի կիրառման արդյունավետությունը: Ալմաս­տային թագագլխիկների անբավարար կայունության պատճառով ֆիրմաները  չեն երաշխավորում ամուր և գերամուր ապարներում օգտագործել հանովի հանուկընդունիչ արկեր: Համարվում է, որ դրանք տնտեսապես արդյու­նավետ չեն:

Սակայն հորատման այս մեթոդի թվարկված առավելությունները հնարավորություն տվեցին այն կիրառել աշխարհի տարբեր երկրներում, պինդ օգտակար հանածոների հետախուզման ժամանակ, այդ թվում նաև` Հայաստանում: Հորատման այս մեթոդը կիրառվում է քարածխի, ոսկու, երկաթի, պղնձի, կիսամետաղական, նիկելի, քարաղի հետա­խուզման ժամանակ: Հորատումը կատարվում է ինչպես նստվածքային և մետա­մորֆիկ ապարներում (կրաքարեր, թերթաքարեր, մերգելներ, արգիլիտ­ներ, դոլոմիտներ, ավազաքարեր), այնպես էլ հրաբխային ապարներում (գրանիտներ, գրանոդիորիտներ, դիորիտներ, գաբրո, պորֆիրներ, քվարցային պորֆիրներ, տուֆեր, բազալտներ և այլն):

Չնայած այս եղանակով հորատման մեծ ծավալներին` օտարերկրյա շատ մասնագետներ համարում են, որ բարձր տնտեսական արդյունավետություն կարելի է ստանալ միայն` այն ռացիոնալ ոլորտներում կիրառելով:

ՀՀԱ-ի տեխնիկական միջոցների հավաքածուի մեջ մտնում է`

1.                   Տեխնոլոգիական գործիքներ` հատուկ հանուկընդունիչով սյունյակային հավաքածու, հորատման խողո­վակներ, ապարքայքայիչ գործիքներ, լայնիչներ, լվացող խցուկ, հանովի հանուկընդունիչի և օվերշոտի իջեցման-բարձրացման  համար կարապիկներ, որսիչ-օվերշոտ,

2.                   ԻԲ գործիքներ` խողովակաբռնիչներ, էլևատոր և այլն,

3.                   Օժանդակ գործիքներ,

4.                   Վթարային գործիքներ:

Հանուկընդունիչ խողովակները բարձրացնում են ճոպանով 1-3 մ/վրկ արագու­թյամբ, իսկ իջեցումը կատարվում է սեփական կշռով կամ լվացող հեղուկի ճնշման տակ: ՀՀԱ-ն հանուկով լցվելիս բռնում և բարձրացնում են որսիչ-օվերշոտով, որն անցնում է խողովակ­ների միջով և միացված է ճոպանին:

Նոր տիպի հաստոցներն ունեն հատուկ կարապիկներ, իսկ այլ հաստոցների դեպքում օգտագործում են առանձին կարապիկ անհատական շարժիչով (ЛГ-2000, BBS-18, BBS-25, BBS-46 և այլն):

Հանովի հանուկընդունիչ հավաքածուն բաղկացած է հետևյալ հիմ­նական մասերից` արտաքին խողովակից և հանովի հանուկընդու­նիչից: Արտաքին խողովակը միացված է թագագլխիկին և լայնիչին: Հանովի հանուկընդունիչն աշխատանքային վիճակում սևեռակելու համար ունի հենարանային օղ: Հանովի հանուկընդունիչի վերև տեղաշարժը պահվում է բռնիչներով: Հանովի հանուկընդունիչը բաղկացած է հանուկընդունիչ խողովակից, առանցքակալային սևեռակիչից և ավելի փոքր հանգույցներից ու դետալներից:

Երկրորդ տեսակի հանովի հանուկընդունիչները, որոնք նախատես­ված են ստորգետնյա լեռնային փորվածքներից հորիզոնական, թեք ու վերընթաց հորատանցքերի հորատման համար հատուկ հեր­մե­տիկության շնորհիվ կարող են  հարկադրական փոխանցումներ կատա­րել հորատող խողովակում լվացող հեղուկի ճնշման ազդեցության տակ:

Արտադրվող ՀՀԱ-ները ենթակա են ձևափոխման: Հնացած կա­ռուց­վածքները փոխարինում են համեմատաբար նորերով: Սա կա­րելի է տեսնել հիմնականում Longyear և AtlasCopco ֆիրմա­նե­րի հանովի հանուկընդունիչ արկերում: Այժմ Longyear ֆիրման փորձարկել և տվել է սերիական արտադրության արդեն հինգերորդ դասի հանովի հանուկընդունիչ սյունակային հավաքածու: Մնացած ֆիրմաները զբաղվում են հանովի հանուկընդունիչով հորատանցքերի հորատման կառուցվածքի նոր տեխնոլոգիաների մշակմամբ:

Հանովի հանուկընդունիչ արկերով համալիրներն արտադրվում են երեք հիմնական տարատե­սակ­ով` ստանդարտ` առավել տարածված պայմանների համար, թեթևացված` թույլ է տա­լիս իրականացնել բարձր պտուտաթվերով հորատում, ուժեղացված` առավել բարդ պայ­մանների համար, որը պահանջում է հատուկ լվացող հեղուկների կիրառում: Ուժե­ղացված համալիրները տարբերվում են հորատման խողովակների հաստեցված պա­տե­րով, հիդրավլիկական բացակների չափերով, պարուրակային միացումների ամրությամբ:

>>

3.1 Ստանդարտ հանովի հանուկընդունիչ արկեր

Հորատման արկերի տեխնոլոգիական հնարավորությունները, ինչպես նաև դրանց ամրության բնութագրերը որոշվում են հետևյալ հիմնական պարամետրերով` արտաքին և ներքին տրամագծերով, ապարքայքայիչ գործիքի ճակատի լայնությամբ, սյունակային խողովակների, հա­նովի հանուկընդունիչի արտաքին ու ներքին տրամագծերով և երկա­րությամբ, դրանց պատերի հաստությամբ, հորատման խողովակների կշռով, հորատման խողովակների և հորատանցքի պատերի միջև բացակի մեծությամբ, ինչպես նաև հորատման խողովակով, հորատման խողովակների և պարուրակային միացումների նյութի մեխանիկական հատկություններով: Արկի տեխնիկական վիճակը որոշվում է նաև այն տարրերի առկայությամբ, որոնք նպաստում են հանուկի պահպանմանը:

Հորիզոնական հորատանցքերի հորատման համար հանովի հա­նուկընդունիչները սովորականից տարբերվում են միայն սևեռակման (ֆիքսման) և օվերշոտի հանգույցի կառուցվածքով և հարմարեցված են լվացող հեղուկի հոսքով` այն տեղ հասցնելու համար:

Հանովի հանուկընդունիչով օվերշոտը հորատանցքից դուրս են հանում կարապիկի օգնությամբ: Արկերը մի վիճակից մյուսին վերասարքավորվում են դաշտային պայմաններում:

>>

3.2  ՈՒժեղացված հանովի հանուկընդունիչ արկեր

Խոր և բարդ երկրաբանական պայմաններում (խոռոչների, հորա­տանցքի անկայուն պատերի, կավային լուծույթների օգ­տա­գործման անհրաժեշտության առկայություն) հորատանցքերի հորատ­ման համար մի շարք ֆիրմաներ նախագծել և արտադրում են ուժե­ղացված հանովի հանուկընդունիչ արկեր: Այս արկերի համար բնու­թագրական է թագագլխիկի ճակատի լայնության, սյունակային և հորատման խողովակների պատերի միջև բացակների մեծացումը:

Ի տարբերություն ստանդարտ արկերի, ուժե­ղացված հանովի հա­նուկընդունիչ արկերը պահանջում են մի չափով մեծ շրջապահ խո­ղո­վակների կիրառում: Ստանդարտ և ուժե­ղացված հանովի հանուկըն­դու­նիչ արկերի համակցված կիրառումը թույլ է տալիս հորատել գործնա­կանում ցանկացած բարդության աստիճանի կտրվածքներում, որոնք կարող են անանցանելի լինել ստանդարտ արկերով: Ուժեղացված ար­կերով հորատման ժամանակ, որը թողնվում է որպես շրջապահ խո­ղո­վակ, հորատանցքի տրամագիծը մի քիչ մեծ է, քան շրջապահ խողո­վակին մոտ չափսով հորատման դեպքում:

        Այսպես, B չափի հանովի հանուկընդունիչ արկով հորատման ժա­մանակ BX (≈73 մմ) շրջապահ խողովակի չափով հորատանցքի տրա­մագիծը է ≈76 մմ է, իսկ ուժեղացված արկովը, որը մնում է որ­պես շրջապահ խողովակ, անցած հորատանցքի տրամագիծը` ≈83մմ: Համապատասխանաբար N չափի հանովի հանուկընդունիչով հո­րատ­ման համար հորատանցքի տրամագիծը NX (≈89 մմ) շրջապահ խո­ղո­վակի չափսով ≈99 մմ է, իսկ ուժեղացված արկով` ≈104 մմ:

Խողովակները պատրաստված են գերամուր պողպատից և են­թարկվում են ամրացման և ուղղման: Խողովակներն ապահովում են առավել մեծ առանցքային բեռնվածությունների և ոլորող մոմենտների փոխանցումը: Բարձր հերմետիկությունը նվազեցնում է պարուրակի լվացման հավանականությունը: Պարուրակի ինքնակենտրոնադրումը արագացնում է պտուտակումը և ետպտուտակումը, իսկ մեծ մա­կե­րևութային ամրությունը նավազեցնում է աբրազիվ մաշվածության ինտենսիվությունը:

Ուժեղացված արկերում օգտագործվում են հորատման խողովակ­ների միացման երեք տարատեսակ` եռակցված կցորդիչներ, խողովակը խողովակին` ներքին նստեցմամբ և հաստ պատերով խողովակների առանց նստեցման միացումներ: Առավել նախընտրելի են զոդված կցորդիչներով և ներքին նստեցմամբ խողովակը խողովակին միացմամբ խողովակները:

Հորատման և սյունակային խողովակների պատերի հաստացման հնարավորությունները, ինչպես նաև բացակների մեծացումները հնարավոր են կամ թագագլխիկի ներքին տրամագծի փոքրացման, կամ թագագլխիկների արտաքին տրամագծի ոչ ստանդարտ մեծացման հաշվին:

Ուժեղացման են ենթարկվել ամենատարածված տեսակաչափերի արկերը` B, N, H, P: Ընդ որում, հիմնականում կատարված է թագագլխիկի արտաքին տրամագծի համապատասխան մեծացմամբ: Հանովի հանուկընդունիչ և սյունակային խողովակի, ինչպես նաև հորատման խողովակների միջև հիդրավլիկական բացակի մեծությունը կազմում է A, B և N չափսերում 1.5-2.3 մմ, 2.4-4 մմ H և P չափսերում:

Ընդհանուր առմամբ ուժեղացված հավաքածուներում հիդրավլի­կական բացակները մեծացվել են 10-30  %-ից մինչև կրկնակի անգամ, իսկ թագագլխիկի ճակատի լայնությունը` 10-30 %-ով:

Ճապոնական ֆիրմաները որոշակի չափով մեծացրել են նաև թագագլխի­կի ներքին տրամագիծը, ինչը թույլ է տալիս մի քիչ սահմանափակել ճակատի հաստությունը, և հետևաբար,  նվազեցնել ալմաստների քանակը: Պետք է նշել, որ ուժեղացված արկերը թույլ են տալիս այն, որպես ժամանակավոր շրջապահ խողովակաշար  թողնել բարդացված գոտում և դրանց միջոցով հորատել ստանդարտ արկով:

Ոչ ստանդարտ տրամագծի արկերով կարելի է հորատել ցանկացած եղանակով` հորաբերանի վերին անկայուն գոտին ամրակապելով ստանդարտ չափերի շրջապահ խողովակներով:

>>                                                                                                                         

 

3.3 Հանովի հանուկընդունիչ արկերի հորատման խողովակները

Հորատման խողովակների և միացումների կառուցվածքները տար­բերվում են սյունակային հորատ­ման համար նախատեսված խողովակ­ներից: Հանուկընդունիչ խողովակի ԻԲ-ը պա­հան­ջում է բարակ պա­տերով, մեծ թողանցիկ անցքով հորատման խողովակներ` հետևաբար տրամագիծը մոտ է ԱԳ-ի չափերին:

Հանովի հանուկընդունիչ արկերի հիմնական միացման համար հորատման խողովակների ձևը` խողովակը խողովակին ձևը, առանց նստավորման` թույլ կոնական պարուրակով: Մշակված են հատուկ խողովակ­ներ, որոնց արտաքին և ներքին մակերևույթները հարթ են: Պատ­­րաստվում են բարձր մեխանիկական հատկություններով պողպատնե­րից: Խողովակ­ները պետք է ունենան մշակման մեծ ճշտություն:

«Longyear» ֆիրման արտադրում է ավելի ամուր մետաղից եռակցված կցորդիչներով հորատման խողովակներ: Ֆիրման արտադրում է կցորդիչային միացմամբ Q շարքի հորատման խողովակներ: Խողովակի պարուրակային միացման հետ ետ պտուտակումը կանխելու համար այն լրացուցիչ ամրացվում է սոսնձով: Միացումները մինչև 2000C  տաքացնելուց հետո կարելի է ետ պտուտակել: Կցորդիչային միացումները պատրաստվում են քրոմնիկելային պողպատից:

Այս ֆիրմայի արտադրած CQ շարքի խողովակներն ունեն ավելի բարակ պատեր, հետևաբար և փոքր կշիռ, ունեն առավել ամուր միացում և ապահովում են հանուկընդունիչի և հորատման խողովակի ներքին պատերի միջև մեծ բացակ, ինչի արդյունքում հանուկընդունիչը մեծ արագությամբ բարձրացնելու ժամանակ փոքրանում է հիդրավլիկական դիմադրությունը` առաջանում է հնարավարություն կիրառել ավելի մածուցիկ լվացող հեղուկներ և մեծացնել հանուկընդունիչի երկարությունը:

ՀՀԱ-երով հորատում են հիմնականում տանող խողովակով: Շպինդելային հաստոցներով հորատելիս արկը իջեցնում և բար­ձրացնում են շպին­դե­լով  և մեծ անցումային անցքով խցուկով` բացելով վերևի խցանը:

ՀՀԱ-երով աշխատելիս հարթ խողովակներն անջատելու և միացնելու համար օգտագործում են հատուկ խողովակաբռնիչներ և հոդակապա­յին բանալիներ: Սակայն այս ձևը հնարավո­րու­թյուն չի տալիս ԻԲԱ-ի ժամանակ ավտոմատացնել խողովակների միացման-անջատման գոր­­­ծո­ղությունները: Այս թերությունը վերացված է КССК-76-ում: Խողովա­կաշարի մեջ մտնող կցորդիչները և ագույցներն ունեն կտրվածք, ինչը հնարավորություն է տալիս խողովակների միացում-անջատումը կատարել խո­ղո­վակադար­ձիչներով, իսկ բարձրացումը` էլևատորով:

ՀՀԱ-երը հաճախ են վնասվում տեղափոխման ժամանակ, այդ պատճառով անհրաժեշտ է տեղա­փոխել հատուկ արկղերով և պահպանել պարուրակային մասերը:

>>

 

3.4 ՀՀԱ-ի ալմաստային թագագլխիկներ

ՀՀԱ-երով հորատման արդյունավետությունը մեծ մասամբ կախված է ալմաստային թագա­գլխիկ­նե­րի աշխատունակությունից: Թագագլխիկները պետք է ունենան աշխատանքային մեծ ռեսուրս, և որ­քան մեծ է կայունությունը, այնքան մեծ է արդյունավետությունը: Կայունությունը մեծանում է ալմաստ­ների տեղադրման սխեմայի կատարելագործման, ալմաստային հատիկ­ների որակի լավացման, երկրա­­­չափական չափերի փոփոխման, լվացող հեղուկի ուղիների ձևի փոփոխման հետևանքով: Գոյու­թյուն ունեն տարբեր տեսակի ալմաս­տային թագագլխիկներ, որոնք հիմնականում ունեն ատամնավոր, կոնական, աստիճանաձև, ցցաձև, կատարաձև և կոմբինացված տեսք: V-VIII ապարներում նպատակա­հարմար է օգտագործել ատամնավոր թագագլխիկներ, VIII-X ապարներում` աստիճանաձև: Թագա­գլխիկ­­ների կատարելագործման մեջ կարևոր դեր ունի հանովի ալմաստային թագագլխիկների զարգա­ցումը, թույլ կտա թագագլխիկի փոխարինում առանց խողովակաշարի բարձրացման:

>>

 

3.5 ՀՀԱ-ով հորատման տեխնոլոգիան

Հանովի հանուկընդունիչ արկերը բարեհաջող օգտագործվում են ըստ հորատելիության VII-IX կարգի ապարներում հորատելիս: Հանովի հանուկընդունիչ ստանդարտ արկերը կիրառվում են 100-ից մինչև 1500 մ և ավելի խորությամբ հորատանցքերի հորատման ժամանակ, իսկ հատուկ արկերով հնարավոր է հորատել 2000-4000 մխորությամբ հորատանցքեր:

Հանովի հանուկընդունիչ արկերի օգտագործման սկզբնական փուլում, անկախ հորատանցքի խորությունից, մոմերի երկարությունը կազմում է 6 մ-ից ոչ ավել: Այս արկերով հորատման ծավալների մեծացման հետ օտարերկրյա մասնագետները հանգեցին այն եզրակացությանը, որ 600-700 մհորատանցքի խորության դեպքում նպատակահարմար է մոմի երկարությունը մեծացնել մինչև 9 մ: Իսկ որոշ ֆիրմաների մասանգետների կողմից կատարված վերլուծությունը ցույց տվեց, որ հանովի հանուկընդունիչ արկերով ավելի խոր հորատանցքերի հորատման ժամանակ (մինչև 3000-4000 մ), ինչպես սովորական սյունակային հորատման ժամանակ, նպատակահարմար է մոմի երկարությունը մեծացնել մինչև 30-36 մ, կախելով հորատման աշտարակի ներսում: Այս տեխնոլոգիական մեթոդը կիրառվում է հիմնականում մակերևույթից հորատման դեպքում:

Պինդ օգտակար հանածոների հետախուզական հորատման պրակտիկայումեր աշխավորված է հանովի հանուկ ընդունիչ արկերն ունեն A, B, N, H չափերը: Ընդ որում քարածխի հանքավայրի հետախուզման ժամանակ օգտագործում են N և H չափիարկեր, հանքաքարային հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ, այդ թվում` պղնձի, կիսամե­տաղական, նիկելի, երկաթի, ոսկուհանքավայրերի հետախուզման ժամանակ` A, B, N չափսերը:

ՀՀԱ-երով հորատման դեպքում հորատանցքի կառուցվածքը կախ­ված է երկրաբանական պայ­ման­նե­րից և հորատման խորությունից: Սակայն միշտ պետք է ձգտել կառուցվածքի պար­զության, այսինքն հնարավորին չափմի և նույն տրամագծով հորատում: Քանի որ վերին շերտերը հիմնականում ներկա­յացված են անկայուն, խիստ ճեղքավորված, փլզվող ապարներով, ապա անհրաժեշտ է այդ հատվածը ամրակապել շրջա­պահ խողովակներով (համուղղիչով), ճիշտ կենտրոնավորելով և ցեմենտացնելով այն: Նախահորատումը կատարվում է սովո­րական ԱԳ-ով: Անհրաժեշտ պայման է ամբողջ լվա­­­ցող հեղուկի փոխումը ամրակա­պումից և ցեմենտացումից հետո, ճոռային համակարգի, պարզա­րանների (отстойник) մաք­րու­մը կավային և ցե­մենտային լուծույթից: Համուղղիչի տեղադրումից և լվա­­­ցողհեղուկի փո­խե­լուց հետո հետագա աշխատանքները կատարվում են միայն ՀՀԱ-ի հավա­քա­ծով:

Բարդ երկրաբանական կտրվածքներում հանովի հանուկ ընդունիչ արկերով հորատման ժամանակ հաճախան հրաժեշտություն է առաջանում այն օգտագործել որպես շրջապահ խողովակաշար`փոքր տեսակաչափի արկով հորատումը շարունակելու դեպքում: Դրա համար անհրաժեշտ է, որ հորատման և սյունակային խողովակների ներքինտրամագիծը լինի բավարար` նրանցով փոքր տեսակաչափի հորատմանարկերի ազատանցման համար:

Հանովի հանուկընդունիչ հորատման արկերը, որոնք ներառում են երկուտեսակաչափ, անվանում են փոխագուցավոր (տելեսկոպա­յին): Փոքր տրամագծի հորատման արկը անհրաժեշտության դեպքում կարելի է իջեցնել մեծ չափի արկի մեջ և շարունակել հորատումը: Հորատման այս մեթոդի ժամանակ փոքր տրամագծի արկը 5-6 մմ-ով պետք է հորատի մեծ տեսակաչափի արկի թագագլխիկի ներքին տրա­մագիծը, որը մնացել է հորատանցքում որպես շրջապահ խողովակաշար: Փոխ ագուցավոր հորատման արկերի առավելությունը հորատանցքի ամրակապի տեղաշարժումն է, ինչը բացառում է շրջապահ խողովակների ձեռք բերման և տեղափոխման ծախսերը:

Հորատանցքերի ավելի խոր միջակայքերի ամրակապման անհրաժեշտության դեպքում փոքր տրամագծի հորատման արկը բարձրացնում են մակերևույթ, և հորատանցքը հորատում են մեծ տրամագծի արկով, որը նախկինում կատարում էր շրջապահ խողովոկաների դեր: Մեծացված ներքին տրամագծով թագագլխիկը ապահովում է հորատանցքի պատերի վերահորատում ավելի քան 8-13 մմ-ով, կախված ապարքայքայիչ գործիքի տրամագծից: Հորատանցքի հորատումն ավարտելուց հետո խողովակները, որոնք ծառայում էին պատերի ամրացման համար, դուրս են հանում հետագա օգտագործման նպատակով:

Հորատման ժամանակ կատարվում են հետևյալ հաջորդական գործո­ղությունները` հորա­տարկի նախապատ­րաստում, իջեցում, ՀՀԱ-ի իջեցում, երկարացում, լվացում, հորատում, հանուկի սեպում, որսիչ-օվերշոտի իջե­ցում, ՀՀԱ-իբարձրացում, հանուկիհանում, երկրորդ ՀՀԱ-ի իջեցում: Երկու ՀՀԱ-երով աշխատելիս հնարավորություն է ստեղծվում համատեղել հանուկի հանում և ՀՀԱ-ի իջեցում գործողությունները: Պետք է նշել նաև, որ հորատման խողովակների ԻԲԱ-ները տևում են ավելի երկար, քան սովորական խո­ղովակներինը, քանի որ չեն օգտագործվում խողովակադարձեր և էլևատորներ: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է մեծացնել թագագլխիկի աշխատանքային ռեսուրսը: Նոր թագագլխիկ իջեցնելուց հետո հորատումը կատարվում է ռեժիմի պարամետրերի ցածր մեծություններով, պտուտաթվերը` 150-250 պտ/րոպ, առանց­քային բեռնվածությունը 3-4 կՆ, լվացող հեղուկի ծախսը` 15-30 լ/րոպ:

ՀՀԱ-երին բնորոշ է մեծ պտուտաթվերով հորատումը: Հորատանցքի ինտենսիվ շեղման, պատերի անկայու­նու­թյան, խիստ ճեղքավորված ապարներում, հանուկի ելքի ցածր տոկոսի, վիբրացիայի, գործիքի ինտենսիվ մաշման դեպքում անհրաժեշտ է փոքրացնել պտուտաթվերը:

Առանցքային բեռնվածությունը կախված է ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկություններից, հորա­տանցքի և ՀՀԱ-իվիճակից: КССК-76 հորատարկ օգտագործելիս առավելագույն բեռնվածությունը կարելի մեծացնել մինչև 20 կՆ, իսկՀՀԱ-երը, քանիոր ունեն բարակ պատեր, պետք է փոքր ընդունել ( 76 մմի հա­մար առավելագույնը` 15 կՆ,  

46 մմիհամար 7-10 կՆ):

Լվացող հեղուկի ծախսը պետք է փոփոխվի` կախված ՀՀԱ-ի տրա­մագծից: ССК-76 համար 30-50 լ/րոպ, ССК–59` 30-35 լ/րոպ, ССК–46` 10-15 լ/րոպ: ՀՀԱ-երով հո­րատ­­ման ժամանակ խորհուրդ չի տրվում օգտագործել կավային հեղուկ, քանի որ խողո­վակի ներքին պատին կարող է առաջանալ կավային կեղև, որը կխոչընդոտի հանուկ­ըն­դունիչի ազատ տեղաշարժմանը: Սովորաբար օգտագործում են տեխնիկական ջուր, պոլիմերային և էմուլսիոն լուծույթ­ներ:

ՀՀԱ-երով հորատման բազմաթիվ փորձերը ցույցեն տվել բարձր տնտեսատեխնիկական արդյունա­վե­տություն, համեմատած սովորա­կան ալմաստային հորատմանհետ` մեխանիկա­կան արագության մեծացում 1.5 անգամ, ԻԲԱ-ի կրճատում 2-2.5 անգամ, արտադրողա­կա­նու­թյան մեծացում 1.2-2 անգամ, հանուկի ելքը երբեմն հասնում է 100 %, ալմաստների ծախսը իջնում է 2-3 անգամ, փոքրանում է հորատանցքի շեղման ինտենսիվությունը:

>>

 

4. Հորատում հանուկի հիդրոտրանսպորտային արկերով

Վերջին տարի­ներին ՊՕՀ որոնողական, քարտեզագրական և հե­տա­խուզական հորատման աշխատանքներում զարգանում է հորա­տանց­քերի հորատումը հակադարձ լվացումով, որը լվացող հեղուկի հոսքի ազդեցության տակ ապահովում է հա­նուկի անընդհատ բարձրացում մակերևույթ, հո­րատման խողովակների միջով: Այս եղանակով հո­րա­տումը կիրառվում է բարդ երկրաբանատեխ­նի­կական պայմաններում հորատանցքերի հանուկա­յին նմուշահանման ժամանակ: Հանուկի հիդ­րոտրանսպորտով հորատումը բարձր շահավետություն է ապահովում փափուկ ապարնե­րում   (հորատելիության II-IV կարգիապարներ, մինչև VI-VII կարգի ենթաշերտերով) մինչև 100-300 մ խորու­թյամբ հորատանցքերի հորատման ժամանակ: Հորատման արտադրո­ղա­կա­նությունը այս դեպքում հասնում է  մինչև` 300 մ/ժ: Ընդ որում հան­քային, հազվագյուտ մետաղների և մի շարք այլ տեսակի հանքավայ­րերի հետախուզման ժամանակ նյութական նմուշարկման որակը ան­համե­մատ բարձր է, քան սովորական սյունակային հորատման ժամա­նակ: Տվյալ դեպքում նյութական նմուշ է համարվում ամբողջ շլամը և 32-38 մմ տրամագծի հանուկը: Այս եղանակը թույլատրում է մեծաց­նել հորատման մեխանիկա­կան արագությունը մինչև 3.5 անգամ: Մեխանի­կական արագու­թյան մեծացման, ԻԲԱ-ի ժամանակի կրճատման, հանուկի հանման գործողության բացակայման հաշվին արտադրողա­կանությունը կտրուկ մեծանում է, իսկ հանուկի ելքի տոկոսը որպես կանոնհասնում է 100 % - ի:

Հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատ­ման սկզբունքային սխեման պատկերված է Նկ. 15-ում: Հորատման տվյալ եղանակի  հիմնական առանձնահատկությունը և իրագործման տեխնիկական միջոցների համալիրը հիմնված է հա­տուկ կրկնակի համակենտրոն հորատման խողովակաշարերի (2) օգ­տագործման վրա: Հորատման գործ-ընթացում լվացող լուծույթը (տեխ­նիկական ջուր) պոմպով (6) մղվում է հատուկ  խցուկ (4), իսկ այնտեղից համակենտրոն խողովակաշարի միջխողովակային տարածություն և հորատախորշից 20-30մմ բարձրության վրա թագագլխիկից (1) դուրս գալով մտնում է ներքին խողովակի (3) մեջ: Լվացող  լուծույթը հանուկի և շլամի հետ ներքին ուղիով ու խցուկով (4) մտնում է հանուկա­հե­ռացմանճկախողովակ (керноотвод) (5), իսկ այնտեղից` հանուկընդունման արկղ (7):

Հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատման համար մշակված են КГК–100 և КГК300 տեխնիկական հավաքածուները մինչև IV կարգի ապար­ներում 100 և 300մ խորու­թյամբ հորատանցքեր հորատելու հա­մար: Հավաքածուի կազմի մեջ մտնում են հետևյալ տեխնիկական միջոցները` УРБ-2А-2ГКինքնագնաց հորատ­ման կայանք, НБ4-320/63 պոմպ, լվացման հատուկ խցուկ, էլևատոր, հորատման խողովակաշար, կարծրհամաձուլվածքային թագագլխիկներ, բեռնամբարձ հարմա­րանք­ներ, տեղափոխովի ծավալներ, լվացման լուծույթի մղման և հե­ռացման համակարգեր, հանուկընդունման սարքավորումներ և խողո­վակների դարակաշարեր:

Խցուկը (վերտլյուգ) ապահովում է լվացող հեղուկի մղումը միջխողովակային բացակ և վեր­ընթաց հոսքի թողումը հանուկի և շլամի հետ հանուկընդունիչ սարքավորում:

Էլևատորը շարժական պտտիչի հետ միասին ծառայում է ԻԲԱ-ի, խողովակների երկա­րաց­ման համար: Էլևատորի իրանը սռնակալով միացված է շարժական շպինդելին:

Հորատման խողովակը բաղկացած է արտաքին և ներքին խողովակներից և դրանց միացու­թյուններից: Ներքին խողովակը թեթև համաձուլվածքներից է:

УРБ-2А-2ГК հորատման կայանքը տարբերվում է УРБ-2А-2 կայանքից պտտիչի և լվացման խցուկի մեծ թողանցիկ անցքով, ինչը պայմանավորված է դրանց միջով հանուկի բաց թողնման հետ: Բացի այդ, կայանքի կազմության մեջ մտնող НБ4-320/63 հորատման պոմպը խիստ ապահովում է լվացող լուծույթի որոշակի բաժնեչափի մատուցում: Փոփոխված է նաև էլևատորի կառուցվածքը:

КГК -100 համալիրի հորատման խողովակաշարը (Նկ.16 ա) բաղ­կացած է առանձին կրկնակի սեկցիաներից, որոնք միմյանց հետ միանում են թույլ կոնականություն ունեցող կցորդիչներով (4 և 6): Սեկ­ցիաները բաղկացած են (կազմված են) արտաքին (5) և ներքին (2) խո­ղովակներից: Արտաքին խողովակները փոխանցում են ոլորող մոմենտ և առանցքին բեռնվածություն, իսկ ներքինը ծառայում է որպես հանուկի տեղափոխման ուղի: Արտաքին և ներքին խողովակների  միևնույն երկարություն ապահովելու համար յուրաքանչյուր սեկցիայի ներքին խողովակը ունի արտաքին խողովակի նկատմամբ 40մմ-ի չափով տեղաշարժի հնարավորություն: Արտաքին խողովակները պատրաստվում են պողպատից, իսկ ներքինը` թեթև համաձուլվածքներից: Ներքին խողովակների ծայրերին միացված են պողպատյա ականոցներ (3): Ականոցների մակերևույթի ծնորդի երկարությանբ գոյություն ունեն կենտրոնավորող կողեր (1): Ականոցների ճակատային մասերն ունեն կոնք ու գնդի ձև: Արտաքին խողովակը խողովակաշարին պարուրակելիս ներքին խողովակները կցորդվում են միմյանց հետ ականոցների ճա­կատային մակերև­ույթներով: Կարծրհամաձուլվածքային թագագլխիկ­ները (Նկ.16բ) երեք կորագծային պարու­րաձ սեկտորներ են, հաստ պատերով պողպատյա իրանով, ինչը պտտման ժամանակ ապահովում է շլամի տեղաշարժը ծայրամասից դեպի կենտրոն, որտեղից շլամը լվացող լուծույթի շթով ուղղվում է ներքին խողովակի մեջ: Թագագլխիկի սեկտորները ամրանավորված են կարծրհամաձուլ­վածքային կտրիչներով: Թագագլխիկի տրամագիծը կտրիչ­ներով կարող է լինել` 76, 84, և 93մմ: Թագագլխիկների կողային մակերևույթների վրա գոյություն ունեն ակոսներ, ինչը թեթևացնում է հորատագործիքի տարուբերումն ու բարձրացումը: Քանի որ լուծույթի հոսքը շրջապտույտ է կատարում թագագլխիկից 20-30մմ բարձր, ապա կտրիչները հովացվում են հորատագործիքի պարբերաբար տարուբերման հետևանքով:

Երկրաբանական կտրվածքում ամուր աբրազիվ ենթաշերտերի առկայության դեպքերում կիրառվում են նմանատիպ եզրաձև ունեցող ալմաստային թագագլխիկներ 82մմ արտաքին և 35 մմ ներքին տրամագծերով:

>>

 

4.1 Հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատման տեխնոլոգիական գործընթացի առանձնահատկությունները

Քանի որ կայանքը նախատեսված է հիմնականում II-IV կարգի ապարների հորատման հա­մար օգտագործում են հատուկ կարծր համաձուլվածքային թագագլխիկներ 76; 84; 92 մմ տրա­մագծով: 76 մմ-ոց թագագլխիկներն օգտագործում են կայուն ապարներում, 84 մմ - ոց թագա­գլխիկներն ունեն լայնացված կողեր և օգտագործում են ան­կայում և սորուն ապարներում,  92 մմ - ոց թագագլխիկներն օգտա­գոր­ծում են սորուն և տղմային ապարների հզոր շերտերում հո­րատելիս:

Հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատումը բնութագրվում է շատ բարձր մեխանիկական արագությանբ, ինչը հետևանք է հորատա­խոր­շից հանուկ-շլամային նյութի օպերատիվ հեռացմամբ, ինչպես նաև շնորհիվ նրա, որ փափուկ ապարների հորատման ժամանակ հորա­տանցքերի խորացումը հորատարկի մեկ պտույտի դեպքում տեղի է ունենում ոչ միայն ապարների վրա թագագլխիկի կտրիչների ազդեցու­թյան, այլև հորատախորշում թագօղակի խցկման հե­տևան­քով: Հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատման կայանքներով հնարավոր չէ կարգավորել հորատման մեխանիկական արագությունը մղման գծում դրոսելի (կարգավորիչ փական) միջոցով, փոփոխելով մատուցման չափը, այլև մատուցման ճիգը պահվում է հաստատուն, իսկ մատուցման արագությունը փոփոխվում է լայն սահմաններում, կախված հորատախորշի ռեակցիայից: Մատուցման արագության աճի չափով մեծանում է ոլորող մոմենտը` Mպտ պտտիչի վրա: Քանի որ ճնշումը հիդրոհամակարգում համեմատական է ոլորող մոմենտին, իսկ հիդրոհամակարգում ճնշումը չի կարող գերազանցել` 8 ՄՊա, ապա ոլո­րող մոմենտը այդ արժեքին հասնելուց հետո պետք է ցածրացվի հորա­տարկի տարուբերման եղանակով: Հետևաբար հորատանցքի առաջան­ցումը հորատման և տարուբերման ցիկլերի հերթականություն է (հերթագայում): Մեկ ցիկլի տևողությունը, կախված ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկություններից, կազմում է  8-15 վրկ: Նկ. 17-ում ներկայացված է մատուցման հիդրոհամակար­գում ճնշման (Pմատ), փոփոխության, հորատման մեխանիկական արա­գության (Vմ),  հորատարկի պտտման հաճախության (n), պտտիչի համա­կարգում ճնշման (Pպտ) և հորատման պոմպի մղման գծում ճնշման (Pպ) փոփոխության դիագրամը  հորատանցքի խորացման ցիկլի տարբեր փուլերում (I-IV): Պտտման հաճախությունը (n), առանցքային բեռնվա­ծությունը (Pառ), և  լվացող լուծույթի քանակը (Q) որպես տեխնոլոգիա­կան պարամետրեր, հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատման ժամա­նակ, քանի որ անմիջական կարգավորման չեն ենթարկվում, ապա որպես տեխնոլոգիական ռեժիմի պարամետրեր են հանդես գալիս նաև ճնշումները` մատուցման համակարգում (Pմատ), պտտիչում (Pպտ), և հորատման պոմպի մղման գծում (Pպ):

Բարդ պայմաններում հանուկի հիդրոտրանսպորտով հորատումը ունի որոշ առանձնահատկություններ: Բարդ խմբերին են պատկանում այն կտրվածքները, որոնք հիմնականում ներկայացված են ուռչելու ունակություն ունեցող ապարներով, մինչև 40մ հաստությանբ ավազա­քարեր և խճաքարա-ճալաքարային շերտախմբերը (VI-VIII) կարգի են­թա­շերտերով (մինչև 0.5 մ) և ջրահագեցած ավազներով հորիզոնները, ինչպես նաև կլանման գոտիներ պարունակող գոտիները (հորիզոնները):

Առանձնապես բարդ խմբի կտրվածքները ներկայացված են նույն խմբի ապարներով, սակայն աբրազիվ բեկորային նյութով, և առկա են ճնշումային ջրահագեցած ավազներով հատվածներ:

Բարդ և առանձ­նա­պես բարդ պայմաններում հորատման գլխավոր տեխնոլո­գիական խնդիրն է փոքրացնել ոլորող մոմենտը պտտիչի վրա (Mպտ), ինչին կարե­լի է հասնել` կիրառելով հետևյալ տեխնոլոգիական միջոցառումները`

- տարուբերել հորատման խողովակաշարը,

- տեղից պոկել խողովակաշարը,

- մշակել հորատանցքի փողը,

- իրականացնել հորատանցքի ուղիղ լվացում:

Հիմնական տեխնոլոգիական միջոցառումը խողովակաշարի տա­րուբերումն է, իսկ մյուսները կիրառվում են` ելնելով անհրաժեշ­տու­թյունից:

Առաձնապես բարդ կտրվածքներում կլանման գոտիների հորատ­ման դեպքերում ավելացնում են լվացող լուծույթի ծախսը մինչև 300-320 լ/րոպ: Այդ հատվածներում խողովակաշարի տարուբերում և տեղից պոկում չեն կատարում: Թագագլխիկը հովացվում է` հորատար­կը հորատախորշից բարձրացնելով 3-5 սմ բարձրությանբ:

Առանցքային բեռնվածությունը կախված է ապարների կարգից և տատանվում է 3-12 կՆ մի­ջա­կայքում: Հորատումը կատարվում է 150-225 պտ/րոպ հաճախությամբ: Լվացող հեղու­կի ծախսը տատան­վում է 140-160 լ/րոպ, իսկ ճեղքավորված ապարներում` 200-250 լ/րոպ:

Այս եղանակով հորատելիս անհրաժեշտ է պարբերաբար բարձրաց­նել գործիքը որոշ բարձրու­թյան, որի մեծությունը և հաճախությունը կախված է ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկություններից:

>>

 

                                                                                                                                5.0  ՀԱՐՎԱԾԱՊՏՏԱԿԱՆ ՀՈՐԱՏՈՒՄ

Գոյություն ունեցող հորատման ագրեգատները, որոնք գտնվում են մակերևույթում, ունեն մեծ թերու­թյուններ, որոնցից գլխավորը երկար խողովակաշարի պտտելն է, ինչի վրա ծախ­սվում է շարժիչի հզորու­թյան 90-95%-ը: 30-ական թվականներից կիրառելով կոմբինացված հարվա­ծապտտական հորատում` զգաց­վեցին դրա առա­­վե­­­լու­թյունները: Հետա­­­­խուզական աշխատանքնե­րում հարվա­ծապտտական հո­րա­տումը բարձր արտադրողական հո­րատման եղա­նակ է` սյունա­կային հո­րատման կայանքներով:

Հարվա­ծապտտական հո­րա­տման ժամանակ ապարների քայքա­յումը տեղի է ունենում ապարքայքայիչ գործիքի պտտմամբ և հարվա­ծային բեռնվածությունների միաժամանակյա ազդեցությամբ: Հարվա­ծային իմպուլսների ազդեցությունը փոքրացնում է քայքայման գործ­ընթացի էներգատարությունը, քանի որ ապարների մեծ մասը (հատ­կապես դյուրաբեկ) ունի ցածր դինամիկ ամրություն: Հարվածային իմ­պուլսների ազդեցության տակ մեծանում է կտրիչների ներդրման խո­րությունը ապարներում, և առաջ են գալիս մնացորդային դեֆոր­մա­ցիաներ` ճեղքերի տեսքով, իսկ ապարների բուն քայքայումը (սահքա­պոկում) տեղի է ունենում հորատագործիքի պտտման ժամանակ: Գոր­ծիքի պտտումը ապահովում է ապարի քայքայում հորատախորշի ամ­բողջ ծավալով:ԱԳ-ի վրա միաժա­մանակ ազդելով հարվածային իմպուլ­սով, առանցքային բեռնվածու­թյամբ և ոլորող մոմենտով, ապահովվում է հորատման ավելի մեծ մե­խանիկական արագու­թյուն, մեծանում է երթի երկարու­թյունը ` հատկապես կարծր և փխրուն ապար­ներում:

Հարվա­ծապտտական հո­րա­տումը գործնականում իրականացնե­լու համար սյու­նակա­յին և հորատման խո­ղովակի միջև տեղադր­վում­ է հար­վա­ծային գործողու­թյամբ հորատա­խորշային հատուկ հարվածային մեքե­նա:

Հորատախորշային հարվածային մեքենաները լինում են`

1.                   հիդրավլիկական` հիդրոհարվածիչներ, որոնք աշխատում են լվացող հեղուկի շթի էներգիայի հաշվին,

2.                   պնևմատիկ` պնևմահարվածիչներ, որոնք աշխատում են խտացված օդի շթի էներգիայի հաշվին:

Հարվա­ծապտտական հորատումը նպատակահար­մար է կիրառել VI-XI կարգի կարծր ապարներում:

>>

 

5.1 Հիդրոհարվածային մեքենաների նշանակությունն ու կառուցվածքը

Հիդրոհարվածիչը հորատախորշային մեքենա է, որը գործողության մեջ է դրվում  լվացող լուծույթի հոսքով ստեղծվող հիդրավլիկական հարվածի էներգիայով: Հիդրավլիկական հարվածը հետևանք է հատուկ կափույրի միջոցով հիդրոհարվածիչում շարժվող լվացող լուծույթի ճա­նապարհի կտրուկ փակմանը, որն առաջացնում է մեծ ճնշում: Առա­ջա­ցող բարձր ճնշման տակ տեղաշարժվում է մխոց-զարկիչը և հարվա­ծում սալին: Հարվածի էներգիան սյունակային խողովակի օգնությամբ փոխանցվում է ապարքայքայիչ մեխանիզմին: Հարվածապտտական հորատման ժամանակ ապարների քայքայումը տեղի է ունենում հար­վածային իմպուլսների, առանցքային բեռնվածության և ոլորող մոմենտի գումարային ազդեցության արդյունքում:

             Ըստ աշխատանքային գործընթացի կինեմատիկայի և հեղուկի բաշխման եղանակի, հիդրոհարվածային մեքենաները դասակարգվում են ուղիղ, հակադարձ և կրկնակի գործողության:

Ուղիղ գործողության հիդրոհարվածիչներում լվացող լուծույթի ճնշման մե­ծացումը, որը առաջ է բե­րում հիդրավ­լի­կական հարված, կատարում է մխոց-զարկիչի տեղաշարժ դեպի սալ, ինչը կոշտ միաց­ված է ապար­քայքայիչ գործիքին: Այսպես, կատար­վում է մխոցի աշխա­տան­քային տեղաշարժ, որի ժամանակ սեղմվում է զսպանակը: Ճնշման անկ­ման դեպքում սեղմված զսպա­նակը ետ է բերում մխոց-զարկիչը  ելակետային դիրքի, իսկ մխոցը` նախկին դիրքի:

Ուղիղ գործողության հիդրոհարվածիչներն աշխատում են հետևյալ սխեմայով (Նկ. 18): Իջեցման և բարձրացման ժամանակ հիդրոհար­վա­ծիչը գտնվում է կախված վիճակում և դրա ստորին մասը  փորակ-ան­ջատատեղի (9) հատվածում սահում է ներքև (Նկ. 18 ա): Այս դիրքում պոմպի կողմից մղվող լուծույթը ազատ կերպով անցնում է հիդրո­հար­վածիչով և սյունակային խողովակով (10), և ապարքայքայիչ գործիքը հորատախորշին նստեցնելիս անհրաժեշտության դեպքում կարող է հեռացնել շլամը հորատախորշից, իսկ գործիքը բարձրացնելիս հնա­րավորություն է ընձեռում հորատման խողովակներից (1) լվացող լու­ծույթի թափման համար: Հիդրոհարվածիչը հարատախորշին նստեցնե­լուց հետո փորակի անջատատեղերը հավաքվում են, կափույրը (3) փակում է մխոցի (4) անցքը, և դադարում է հեղուկի հոսքը (Նկ. 18 բ): Կտրուկ բարձրացող ճնշման ազդեցության տակ կափույրը մխոց-զար­կիչի հետ մեկտեղ աճող արագությամբ շարժվում է դեպի ներքև` սեղմե­լով ուժային (2) և ետադարձի (5) զսպանակները: Մի որոշակի պահի, երբ կափույրի հենարանային սռնակալը հասնում է սահմանափակիչին (11) (Նկ. 18 գ), կափույրը կանգ է առնում և անջատվում մխոցից: Մխոց-զարկիչը (4) ձեռք բերած կինետիկական էներգիայի ազդեցու­թյան տակ շարժվում է ներքև և քայլի վերջում հարվածում սալին (7): Հարվածի ազդեցության տակ ապարաքայքայիչ գործիքի կտրիչները քայքայում են հորատախորշի ապարները (Նկ. 18 դ): Այդ ընթացքում հեղուկը, ազատ անցնելով մեքենայով, հասնում է հորատախորշ:

Սալին հարվածելուց հետո սեղմված զսպանակների ազդեցության տակ կափույրը (3) և ծանրացուցիչը (6) մխոցի (4) հետ մեկտեղ վերա­դառնում է նախնական դիրքին: Կրկին դադարում է լվացող լուծույթի հոսքը, հասցվում է հիդրավլիկական հարված, և ամեն ինչ կրկնվում է նույն հաջորդականությամբ:                     

Հետախուզական հորատանցքերի հորատման ժամանակ կիրառ­վող հիդրոհարվածիչների մեծ մասը ուղիղ գործողության են`Г-7; Г-9; ГВ-5; ГВ-6(Նկ. 18.): Հիդրոհար­վա­ծիչ­նե­րով հորատելիս օգ­տա­­գործում են հատուկ թագագլխիկներ և դրեր՝ ամրանավորված կարծրհամաձուլ­վածքի (ВК–15) մեծ թի­թեղ­­ներով VII-IX կարգի և ալմաստային IX-XII կարգի ապար­­ների համար ( ГПИ – гидроударный породоразрушающий  инструмент ):

       Համարիչում, երբ աշխատում է  առանց ծախսի նվազիչով, հայտարարում` նվազիչով:

Հակադարձ գործողության հիդրոհարվածիչներում մեծ ճնշումը օգտագործվում է` մխոցը բար­­ձրաց­նելու և զսպանակը սեղմելու համար: Երբ հեղուկը դուրս է գալիս մխոցի տակից, մխոցը իր կշռի և զսպանակի ազդեցության տակ հարվածում է սալին:

Կրկնակի գործողության հիդրոհարվածիչներում զսպանակները բա­ցակայում են: Այստեղ մխոցի ուղիղ և հակա­դարձ քայլը կատարվում է ճնշման ազդեցության տակ

Հորատման աշխատանքներում լայն տա­րածում են գտել ուղիղ գործողության հիդրոհարվածիչները, որոնք ունեն պարզ կառուցվածք և հուսալի են աշխատանքի մեջ: Կրկնակի գործողության հիդրոհարվածիչներն ունեն փոքր կշիռ և մեծ ՕԳԳ, սակայն ավելի բարդ են և քիչ հուսալի, այդ պատճառով քիչ տարածում ունեն:

Հիդրոհարվածիչները ըստ հաճախության բնութագրերի ստորա­բաժանվում են` միջին 1000-1500, և բարձր հաճախու­թյան՝ 2000-3000 հար/րոպ: Միջին հաճախության հիդրոհարվածիչները (Г-7; Г-9) ունեն եզակի հարվածի մեծ էներգիա և նշանակված են միջին ամրության և ամուր ապարների հորատման համար` օգտագործելով հոլովակային հորատադրեր և հատուկ կարծրհամաձուլվածքային գործիքներ 59; 76 և 93 մմ տրամագծերով: Բարձր հաճախության հիդրո­հար­վածիչների (ГВ--5; ГВ-6) հարվածի էներգիան, համեմա­տած առաջինի ավելի փոքր է և կիրառվում են միջին ամրության և ամուր ապարների հորատման համար օգտա­գործելով սովորական կարծրհամաձուլվածքային և ալմաս­տային թագագլխիկներ 59; 76 և 93 մմ տրամագծերի:

Հիդրոհարվածիչները մեծ արդյունավետություն են ցուցաբերում ամուր դյուրաբեկ ապարներում` գրանիտ, ավազաքարեր, գաբրո, բա­զալտ և այլն: Հիդրոհարվածային հորատումը ունի ցածր շահավետու­թյուն առաձգական պլաստիկ ապարներում (քվարցիտներ, պորֆիրիտ­ներ և այլն):

Հարվածի մեծ էներգիայով հիդրոհարվածիչներով (Г-7; Г-9) հո­րատման ժամանակ հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել հորատ­ման սարքավորումների և մակերևութային կապվածքի ընտրության վրա:

Թույլ աբրազիվ մոնոլիտ ապարներում հարատելիս երաշխավոր­վում է կիրառել միաշերտ ալմաստային թագագլխիկներ` նորմալ մատ­րիցայով, իսկ աբրազիվ ամուր ապարներում, ինչպես նաև ճեղքա­վորված ապարներում` իմպրեգնացված թագագլխիկներ` նորմալ, ամուր և գերկարծր մատրիցաներով: Ալմաստային թագագլխիկներով  հորատ­ման ժամանակ պարտադիր պետք է օգտագործվեն հակավիբրացիոն քսուքներ, էմուլսիոն հեղուկներ:

Ճեղքավորված ապարներում հորատելիս, որպեսզի ստանան հա­նուկի մեծ տոկոս հիդրո­հար­վածիչի և սյունա­կային խողովակի միջև տեղադրվում է էժեկտոր: Էժեկտորի կառուցվածքը այնպիսին է, որ մերձհորա­խորշային գոտում ստեղծում է հակադարձ ցիրկուլյացիա: Հո­րատ­ման լավ արդյունքներ են ստացվում, երբ օգտագործում են ռեվերսա-էժեկտորային ար­կեր (ГРЭС-59), որոնք օգտագործում են մեծ հաճա­խության հիդրոհարվածիչներում: ГРЭС-59-ը ապահովում է հա­նուկի 80 %-ից ոչ պակաս ելք, նույնիսկ խիստ ճեղքա­վոր­ված ապարնե­րում, մեծացնում է մեխանիկական արագությունը, երթի առաջան­ցումը, ար­տադրողա­կանությունը: Հորատարկին միացվում է նաև շնեկային որսի­չը, որը նախատեսված է կարծր համաձուլվածքների ջարդված կտոր­ները որսալու համար: Որսիչի իրանն ունի երկու բաց և երկու փակ պտուտակային անցք: Արկի պտտման ժամանակ վերընթաց հոսքի ազդեցության տակ կարծր համաձուլվածքի կտորները բարձրանում են վեր և անցնում ներքին խոռոչ:

Հիդրոհարվածիչները զինված են հեղուկի ծախսի կարգավորիչ­նե­րով` կափույրներով և մղակներով (клапан и золотник): Հիմնականում տարածված են կափույրային հիդրոհար­վա­ծիչները: Г–7 հիդրոհար­վա­ծիչներն ունեն աշխատանքային հեղուկի ծախսի իջեցման հար­մա­րանքներ, ավտոմատ փականներ են, որոնք համարյա ամբողջովին փակում են անցումային անցքը մխոցի առաջ­ընթաց և ետընթաց շարժման ժամանակ: Այս կառուցվածքային առանձնահատկությունը մխոցի շարժման ժամանակ բերում է էներգիայի կուտակման, և հարվածի էներգիան ավելի է մեծանում:

Կայանքը, որով կատարվում է հիդրոհարվածիչային հորատում, պետք է զինված լինի բարձր ճնշման և արտադրողականության երկու պոմ­պով: Հորատանցքի մոտ պետք է լինեն հատուկ դար­սիչներ, որոնց վրա հարմար լինի հիդրոհարվածիչի քանդել-հավաքելը, անհրաժեշտ է սայ­լակ՝ ծանր հորատար­կը տեղաշարժելու համար: Պոմպի մատու­ցումը պետք է ստուգել յուրա­քանչյուր հերթափոխին: Հիդրոհարվածիչի ստուգումը և կարգա­վո­րումը պետք է կատարվի 3-4 հերթափոխից հետո:

>>

 

5.2 Հիդրոհարվածային մեքենաներով հորատման տեխնոլոգիան

Հարվածապտտական հորատման շահավետությունը, համեմա­տած պտտականի հետ, որոշվում է այն հանգամանքով, որ ապարների վրա հարվածային ազդեցությունների դեպքում բեռնվածությունները անհա­մեմատ զգալի են, քան պտտականի դեպքում, իսկ ապարքայքայիչ գործիքի կոնտակտման ժամանակը բավականին փոքր է, ինչն էլ փոք­րացնում է գործիքի աբրազիվ մաշումը: Հարվածի պահին հորատա­խորշի վրա գոյանում է «նախաքայքայման» գոտի, ինչի ծավալը տասնյակ անգամ գերազանցում է քայքայված ապարի ծավալին: Հիդրոհարվածային հորատման մեխանիկական արագու­թյունը 1.5-2 անգամ գերազանցում է ալմաստային հորատմանը, իսկ 1 մ հորատման արժեքը ցածր է

 10-13 %-ով:

Ամուր ապարներում հիդրոհարվածային հորատման ժամանակ առանցքային բեռնվածությունը էական դեր չի խաղում ապարների քայքայման ժամանակ: Հիդրոհարվածիչներով հորատման ժամանակ առանցքային բեռնվածության ազդեցությունը այնքան փոքր է, որ մեծությամբ հավասար է սեղմման ժամանակ ապարի առաձգական դեֆոր­մա­ցիային:

Առանցքային բեռնվածությունը ամուր ապարներում առաջ է բե­րում միայն առանձգական դեֆորմացիա, իսկ քայքայումը կատարվում է հարվածային իմպուլսների ազդեցության տակ: Առանցքային բեռնվածությունը պետք է ապահովի ապար­քայքայիչ գործիքի և ապարի սերտ հպումը, ինչը նպաստում է հարվածի էներգիայի ամբողջական փոխանցմանը: Սակայն մե­­ծա­­ցումը բերում է ԱԳ-ի արագ մաշում, հատկապես ամուր և աբրազիվ ապարներում:

Հորատախորշային մեքենայի հարվածի էներգիան (Նմ) ինչն ապահովում է ապարների արդյունավետ քայքայում, որոշվում է հետևյալ արտահայտությամբ՝

                                                                                                       

որտեղ Aհ-նհարվածի էներգիան է` Նմ, Slկն` ապարքայքայիչ գործիքի կտրիչների շեղբերի գումարային երկարությունը, սմ, aտ-ն հարվածի էներգիայի տեսակարար ծախսն է է կտրիչի շեղբի 1սմ վրա, Ն·մ/սմ:

aտ –ի մեծությունը կախված է ապարների հորատելիության կարգից և բերված է հետևյալ աղյուսակում:

 

Մեկ պտույտի ընթացքում ապարների քայքայման համար անհրաժեշտ հարվածների թիվը որոշվում է հետևյալ բանաձևով`

                                                                                                                     

     որտեղ Dմ-ն թագագլխիկի միջին տրամագիծն է,     

                                                                                                                        

d երկու հաջորդող հարվածների ժամանակ կտրիչի շրջանային տեղաշարժը, մմ: Ամուր ապար­­­ների համար d =2-5 մմ, միջին ամրության ապարների համար d=6-8մմ:

Ապարաքայքայիչ գործիքի պտտման հաճախությունը կարելի է որոշել հետևյալ արտահայտությամբ`

                                                                                                          

որտեղ mհ-ն հիդրոհարվածիչի զարգացրած հարվածների թիվն է 1 րոպեում:

Լվացող հեղուկի քանակն ընդունվում է` համապատասխան հիդրոհարվածիչի անձնագրի, որտեղ նշվում են նաև հարվածների հաճախականությունը և էներգիան:

Հիդրոհարվածիչների օգտագործումը նպատակահարմար է բարդ երկրաբանական պայ­ման­­նե­­­րում, հատկա­պես հորատանցքի ինքնաբե­րաբար շեղման դեպքում: Հիդրոհար­վածիչ­ները լավ արդյունք են տալիս մինչև 2000 մ խորությամբ հորատանցքեր հորատելիս:

>>

 

5.3 Հորատում պնևմահարվածային մեքենաներով

Պնևմահարվածային մեքենաների նշանակությունն ու կառուցվածքը

Հարվածապտտական հորատումը պնևմոհարվածիչներով լայն կիրառություն է գտել արմատական և ցրոնային հանքավայրերում հետախուզական հորատանցքերի, ջրի հորատանցքերի, ինչպես նաև սեյսմահետախուզական ու ինժեներաերկրաբանական հորատանցքերի հորատման ժամանակ:

Պնևմահարվածիչները առավել նպատակահարմար և շահավետ է կիրառել կարծր, հա­վեր­­­ժական սառցի, անջուր, անապատային, անտա­ռային և բարձր լեռնային շրջաններում, հատկապես լվացող լուծույթի աղետալի կորստի պայմաններում:

Պնևմահար­­վա­ծիչ­­ները հաջողությամբ կի­րառվում են VI-XII կարգի ապարներում, մակե­րևու­­թային, ստոր­գետնյա և պայթունային հորա­տանց­քե­­րի հորատման ժամանակ: Որոշ տվյալներով (ЦНГРИ) պնևմո-հարվա­ծա­յին հորատման մեխանիկական արագությունը 3-4 անգամ գերազան­ցում է կարծրհամաձուլվածքային և 1.5-2 անգամ ալմաս-տային պտտա­կան հորատմանը, իսկ աշխատանքների ինքնարժեքը նվազում է

25-45%:

Պնևմահար­­վա­ծիչ­­ներն աշխատում են սեղմած օդի էներգիայի օգ­տագործման սկզբունքով` մխոցի հետա­դարձ առաջընթաց շարժումով: Պնևմահարվածիչները հիդրո­հարվածիչների համեմատ ունեն հար­վածի ավելի մեծ էներ­գիա: Այս պատ­ճառով պնևմոհարվածիչների հա­մար մշակված են թագագլխիկներ` կտրիչների մեծ քանակով: Թա­գագլխիկները ամրա­վոր­ված են գլանային տեսքի ВК-15; ВК-8В կարծրհամաձուլ­վածք­նե­րի մեծ կտրիչներով: Կտրիչների մեծ քանակը (8-ից մինչև 15) պայմանավորված է եզակի հարվածի մեծ էներգիայով: Արտաքին տրամագծով թագագլխիկի մաշվածությունը չպետք է գերազանցի 2-4 մմ:

Պնևմոհարվածային հորատման հնարավորությունը սահմանա­փակվում է կոմպրեսորի ճնշմամբ ու արտադրողականու­թյամբ, ինչպես նաև ջրերի ներհոսքով հորատանցք: Համեմատաբար փոքր ճնշումը, որի դեպքում աշխատում են պնևմոհարվածիչ­ները, սահ­մանափակում է օգտագործման խորությունը: Օգտագործում են մինչև 800 մխորու­թյամբ հո­րա­տանցքերում: Հորատանցքերի խորությունը ջրերի ներհոս­քի դեպքում սովորաբար չի գերազանցում 100-150 մ, իսկ բացակա­յության դեպքում` 350 մ:

Պնևոհարվածիչներով հորատման ժամանակ օգտագործում են լրացուցիչ սարքեր` օդի ծախսը կարգավորող հանգույց, հերմետիկաց­նող սարք` հորատանցքից դուրս եկած շլամը որ­սալու համար: Պնևմոհարվածիչով պետք է անցնի օդի այնպիսի քանակություն, որը կա­պա­հովի հորատախորշի լիակատար մաքրում և ԱԳ-ի անհրաժեշտ հովացում: Հորատման ժամա­նակ պետք է հետևել պնևմոհարվածիչի հերմետիկությանը և հակադարձ կափույրի աշխատան­քին, որով կատարվում է հակադարձ ուղղությամբ օդի արտանետում:

Թողարկվում են երկու տեսակի պնևմոհարվածիչներ` օդի կափույրային բաշխիչով (РП-130 և РП-130М……) և ոչ կափույրային բաշխիչով (РП-111 և РП-94…..):

    РП-130 պնևմոհարվածիչը ըստ կառուցվածքի կարելի է բաժանել չորս հիմնական հանգույցների, (Նկ. 19.)

      Պնևմոհարվածիչի գործարկումից առաջ սյունակային հավաքա­կազմը հենվում է հորատախորշի վրա: Փորակավոր անջատիչը հպակցվում է և մխոցը գտնվում է ներքևի ծայրագույն դիրքում` հենված պոչամասի վրա: Այս դեպքում մխոցի կենտրոնական ուղին փակ է:

 

Խտացված օդը, անցնելով վերևի խցով, շրջում է կափույրի աջ թևը և բացված ուղիով անցնելով կափույրի խողովակով և մխոցի կողային անցքով, թափանցում է ստորին խուց: Օդի ճնշման տակ մխոցը շարժվում է դեպի վեր և փակում է արտանետման պատու­հան­ները: Մխոցի շարժումը դեպի վեր շարունակվում է այնքան, քանի դեռ չեն բացվել պատուհանները, ինչի բացվելուց հետո ճնշումը ստորին խցում կտրուկ ընկնում է: Ճնշումը վերևի խցում, շնորհիվ իներցիայով շարժվող մխոցի, բարձրանում է և մի որոշակի պահի գերազանցում ցանցային ճնշմանը, ինչի հետևանքով կափույրը շրջվում է` փակելով օդի մուտքը ստորին խուց: Օդի ճնշման և սեփական զանգվածի ազդեցության տակ մխոցը շարժվում է դեպի ներքև (աշխատանքային քայլ) և հարվածում պոչամասին: Հարվածի ավելցուկային էներգիան հավասարակշռվում է պատուհանների միջոցով:

Ոչ կափույրային պնևմոհարվածիչների առանձնահատկությունը օդի բաշխման սխեման է՝ ինչում կափույրի դերը կատարում է մխոց-գլան զույգը: Աշխատանքի սկզբունքը հիմնված է մխոց-զարկիչի հետադարձ-համընթաց շարժման վրա, ինչը հետևանք է սեղմված օդի պարբերաբար մատուցմանը մխոցի վերևի և ներքևի խոռոչները:

Բոլոր պնևմոհարվածիչները ունեն ավտոմատ բլոկավորում, ինչը կանգնեցնում է հարվածային հանգույցի աշխատանքը` չընդհատելով օդի մատուցումը հորատախորշ: Սա հնարավորություն է տալիս պարբերաբար առավել ինտենսիվորեն, ներփչել հորատանցք:

>>

5.4 Պնևմոհարվածային մեքենաներով հորատման տեխնոլոգիան

Պնևմոհարվածային հորատման ժամանակ սյունակային հավաքա­կազմը բաղկացած է թագագլխիկից հանուկապոկիչի հետ, սյունա­կա­յին խողովակից, շլամային խողովակից, պնևմոհարվածիչից ինքնայուղիչից և կարգավորիչ կափույրից:

Կարգավորիչ կափույրը ծառայում է ապահովելու համար պնևմահարվածիչի աշխատանքը, երբ կոմպրեսորի արտադրողակա­նությունը գերազան­ցում է օդի ծախսը և ջրաողողված ապարներում հորատելիս իրականցնում է ջրի աստի­ճանական հեռացում: Կարգավորիչ կափույրը տեղադրվում է ինքնայուղիչից կամ շլամային խողովակից վերև:

Ինքնայուղիչը ծառայում է յուղելու պնևմոհարվածիչը: Պնևմո­հար­վածային հորատման համար մշակված է տեխնիկական միջոցների երկու համալիր` մեկը արմատական հանքավայրերի հետա­խուզ­ման համար (РП), երկրորդը` հավերժական սառցի շրջաններում ցրոնային հանքավայրերի հետախուզ­ման համար (КПР): Համալիրները տարբեր­վում են սարքավորումների կառուցվածքային կատարմամբ և տրամա­գծերով: Բացի դրանից, КПР համալիրի կազմի մեջ մտնում են բացվող շլամային խողովակներ ТШР տեսակի և բաժանարար ճոռ` շլամի նմուշարկման համար: Համալիրի մեջ մտնում են նաև հասարակ (ТП) և կրկնակի  (ТДП) սյունակային խողովակներ 146; 168 և 203 մմ տրամագծերի:

Մակերևութային սարքավորումների կապվածքը նմանակ է ներ­փչումով հորատմանը (Նկ. 20 ):

 

     Հիմնական սարքավորումներն են` հո­րատման հաստոցը (14), կոմպրեսորը (1) օդահավաքիչը (2) և հորատ­ման պոմպը (15)  ընդունման ծավալով (16): Պոմպը կարելի է օգտա­գործել բարդությունների դեպքում կամ խիստ ջրաողողված ապարների հանդիպելիս: Կապվածքի համակարգում ընդգրկված խոնավազատիչը (4) ծառայում է կոնդենսատի հավաքման համար, սառնարանը (5)` օդի հաստատուն ջերմաստիճան ապահովելու համար, շլամահեռացման գիծը (12) ցիկլոնով (13)` օդի մաքրման համար և հորաբերանի հերմե­տիկ ացնողսարքը (11): Կապվածքի համակարգում առկա են միացնող ճկախողովակները (3) և ծորակները (7): Ծորակներից մեկին միացված է օդը մթնոլորտ թողնելու համար խողովակը (6): Որպես հսկիչ-չափիչ սարքավորում է օգտագործվում ճնշմանչափման մանոմետրը (9), ծախսաչափը (8), ջերմաչափը (10): Սեղմված օդի ջերմաստիճանը չպետք է գերազանցի 900C, որպեսզի չքայքայվեն ռետինե խողովակ­ները: Շլամահեռացման գիծը սովորաբար ունենում է 10 մ-ից ոչ պակաս երկարություն և տեղադրվում է գերիշխող քամիների կողմը: Մակե­րևույ­թային կապվածքի խողովակաշարերը չպետք է ունենան կտրուկ նեղ ացումներ և շրջադարձեր:

       Հիդրոհարվածային հորատման ռեժիմի պարամետրերի ընտրու­թյան մեթոդիկան և որոշման եղանակներն ընդունված են նաև պնևմոհարվածայինի համար:

Աբրազիվ ապարներում հորատելիս առաջանցումը ապարքայ­քա­յիչ գործիքի վրա մեծացնելու նպատակով առանցքային բեռնվածու­թյունը սահմանափակում են մինչև 300-400 Ն: Միջին ամրության ապարներում առանցքային բեռնվածությունն ընդունվում է 600-800 Ն:

Օդի մատուցման նվազագույն քանակը որոշվում է` ելնելով ենթա­հորատախորշային հատվածում վերընթաց հոսքի 18-20 մ/վրկ արագու­թյան ապահովման պայմանից: Օդի ճնշման անկումը 0,1 ՄՊ աբերում է հորատման արագության նվազմանը 20-25 %:

Շրջանառու համակարգում ճնշմանբարձրացումը կարող է հե­տևանք լինել խցանումների առաջացման կամ շլամի կուտակմանը հորա­տանցքում: Նման դեպքերում անհրաժեշտ է պնևմոհարվածիչը բարձրացնել հորատախորշից, այսպիսով շրջափակելով դրան, և 5-10 րոպեի ընթացքումներ փչել հորատանցքը: Հորատագործիքի ձգումնե­րի դեպքում անհրաժեշտ է տարուբերել արկը` ապահովելով օդի ամբողջական մատուցումև շրջափակելով պնևմոհարվածիչը:

Չոր հորատանցքերում պնևմոհարվածիչներով հորատումը բար­դու­թյուններ չի առաջաց­նում: Փոքր ջրաերևա­կում­ների դեպքում (0.1-0, լ/րոպ) օգ­տագործում են մակերևութային ակտիվ նյութեր (ՄԱՆ) (ПАВповерxностно-активныевещества): Այս նյութերն օժտված են մեծ փրփրառաջաց­ման հատ­կու­թյամբ, և շլամի մասնիկ­ների վրա առաջացնում է պահպանիչ շերտ, որը թույլ չի տալիս մասնիկների կպչում և խցանում: Զգալի ջրաերևակումների դեպքում ջուրը հեռացվում է էռլիֆտների միջոցով:

ՄԱՆ-երիջրային լուծույթների ծախսը ընդգրկում է կախված ջրի ներ­հոսքի ինտենսիվությունից և շլամի դուրսբերման պայմանից ու РП-111 և РП-130 պնևմոհարվածիչների կիրառման դեպքերում չպետք է գերա­զանցի համապատասխանաբար 7-8 և 8-10 լ/րոպ: Որպես ՄԱՆ կարելի է օգտագործելÎÏ-7; ÎÏ -10…, ինչի կոնցենտրացիան քաղցրահամ ջրերում կազմում է 0.1-0.2 %, իսկ աղաջրերում ավելացվում է մինչև 1.1-1.2 %:

Ցրոնային հանքավայրերի հետախուզման համար մշակված են հանուկային պնևմոհարվա­ծի­չային հավաքածուներ մեծ տրամագծերով (КПР-161, КПР-184, КПР-216), որոնք հա­ջո­­ղությամբ փոխարինում են ցածրարտադրողական հարվածաճոպանային հորատմանը: Սա­­ռույց­ներում հորատելիս հալումից խուսափելու համար մինչ հորատանցք մղելը անց­կաց­նում են սառնարանով:

>>

 

                                                                                                                   5.5  Հարվածապտտական հորատման վթարների կանխարգելումն ու վերացումը

Հիդրոհարվածային հորատման յուրահատուկ (տիպային) վթարներն են`

-               կարծրհամաձուլվածքային կտրիչների ջարդումը և թափումը, ալ­մաստային թագագլխիկների մատրիցաների ջարդումն ու լվացա­ողողումը,

-               ապարքայքայիչ գործիքի սեպումը երթի վերջում,

-               սյունակային խողովակի, հիդրոհարվածիչի և հորատման խողովա­կաշարի խզումները:

Ապարքայքայիչ գործիքի ջարդումներից խուսափելու համար անհրաժեշտ է արատ ունեցող գործիքները ուշադրությամբ մշակել, կազմակերպել թագագլխիկների ճիշտ հերթականություն, ճեղքավոր­ված ապարներում փոքրացնել առանցքային բեռնվածությունը և ավե­լացնել պտտման հաճախությունը, օգտագործել մեծ թվով կտրիչներ ունեցող գործիքներ, հստակ պահպանել իջեցման-բարձրացման աշ­խատանքների կանոնները:

Ապարաքայքայիչ գործիքների հետ կապված վթարների վերացման համար օգտագործվում են շնեկային որսիչներ Л-76 կամ Л-59:

Ալմաստային թագագլխիկի մատրիցայի լվացաողողումը փոքրաց­նելու համար պետք է փոքրացնել լվացող լուծույթի ծախսը, մշտապես հետևել լվացման ուղիների վիճակին:

Հորատախորշում ապարքայքայիչ գործիքի սեպումը հետևանք է հորատանցքի տրամագծի փոքրացմանը: Այն հաճախ նկատվում է, երբ երթը վերջանում է ավելի մածուցիկ և աբրազիվ ապարներում, քան նախորդները:

Բռնումների դեպքում պետք է երթը դադարեցնել, երբ ընկնում է մեխանիկական արագությունը 20-25 %, ավելացնել լվացող լուծույթի քանակը, երբ հորատումը կատարվում է հորատադրով (առանցհանուկի) և պարբերաբար տարուբերել հորատարկը:

Սյունակային և հորատման խողովակների ու հիդրոհարվածիչի խզման պատճառը դրանց մաշվածությունն է: Խզումների կանխման համարան հրաժեշտ է հետևել հատկապես իրանի, վերին փոխանցիկի և հիդրոհարվածիչի փորակի անջատատեղերի մաշվածությանը և ժամա­նակին փոխարինել դրանք: Խզումները վերացվում են ստանդարտ որսիչ գործիքներով:

Հորատագործիքի բռնում շլամով տեղի է ունենում հորատանցքի ուժեղ շլամացման դեպքում, ինչը կարող է հետևանք լինել լվացողլու­ծույթի մատուցման հանկարծակի դադարեցման կամ արկը հորա­տա­խոր շիջեցնելու դեպքում: Տվյալ վթարը հիդրոհարվածային հորատման դեպքում հազվադեպ է պատահում, ինչից խուսափելու համար անհրա­ժեշտ է ապահովել հորատանցքի մաքրությունը:

Լվացող լուծույթի մատուցման հանկարծակի խափանման դեպ­քում հորատարկը պետք է բարձրացնել հորատախորշից  2.5-3 մ: Բռնումների պատճառ կարող է հանդիսանալ նաև հիդրոհարվածիչի աշխատացնելը առանց պտտման: Բռնումների վերացումը կատարվում է հայտնի սովորական եղանակներով:

>>

 

6.0 Հետախուզական հորատանցքերի նյութական նմուշարկման

Տեխնոլոգիան և տեխնիկական միջոցները

Հետախուզական հորատանցքերի հորատման գլխավոր նպատակը երկրա­բա­նական տեղեկության ստացումն է խոր­քից, ինչի ծավալը և որակը կախված է օգտակար հանածոներից կամ ապարներից ստացված նմուշների ներկայա­ցուց­չությունից, հանուկի պահ­պանման աստիճանից և նմուշարկման այլ ձևերի ճշտությունից, որոնց հիման վրա կատարվում են դատողություններ երկրակեղևի կա­ռուց­­­վածքի, օգտակար բաղադրիչների քանակի և որակի, հանքա­մարմնի ձևի և չա­փերի, դրանց տարածական դիրքի, կառուցվածքի մասին  և ստանում են այլ տվյալներ, որոնք թույլ են տալիս վերջնական արդյունքում գնահատել հանքավայրը և կազմել շահագործական աշխատանքների նախագիծ: Հորատման գործընթացում իրականաց­վում է օգտակար հանածոյից և պարփակող ապարներից հանուկային, շլամային, հանուկաշլամային և հատուկ (հերմետիկացված) նմուշների վերցնում: Հորատման հատուկ միջոցներով ստացված նյութական նմուշների հիման վրա իրականացվում են երկրաքիմիական, միներա­լա­­քարագիտական նմուշարկում, ապարների և հանքանյութի ֆիզիկա­մեխանիկական հատկությունների վերլուծություն, ածուխների գազա­հագեցվածության գնահատում, գրունտների կրող հատկությունների ուսումնասիրում: Առանձին դեպքերում հանուկային մեծ զանգվածի առկայության դեպքերում կարող է իրականացվել տեխնո­լոգիական նմուշարկում:

Հորատմամբ ստացված նմուշներին ներկայացվում են հետևյալ պահանջները՝

1.                   ներկայացուցչական չափերի ապահովում, ինչը որոշվում է հետազոտվող հատկությունների տարածական փոփոխությամբ,

2.                   նյութի պահպանվածության ապահովում, որը հետազոտման տվյալ տեսակի համար պետք է լինի թույլատրելիի սահմաններում,

3.                   նյութական նմուշի ընտրողական քայքայման կանխումը, ինչը չկանխելու դեպքում կբերի օգտակար հանածոյի կամ վնասակար բաղադրիչների սիստեմատիկ ավելացմանը կամ նվազմանը,

4.                   նմուշի վերցման տեղի ճշգրիտ կոօրդինատային տեղակապում, ինչը կապահովի հանքամարմնի կամ հանքավայրիեր կրաչա­փական մանրամասնման պահանջները:

Նյութական նմուշների տարբեր տեսակներ վերը նշված պահանջ­ներին կարող են համապատասխանել տարբեր աստիճանով, հետևա­բար հետախուզման որոշակի խնդիրների լուծումը որոշակի տեսակի հանքավայրերում կապվում է որոշակի տեսակի նյութական նմուշների ստացման հետ:

Առավել համապիտանի և տարածված նյութական նմուշը հանուկն է: Հանուկային նմուշարկման որակի ապահովումը հետախուզական հորատման հիմնական խնդիրներից մեկն է: Հանուկի վերջնական տրամագծով է որոշվում հետախուզական հորատանցքի կառուցվածքի բոլոր տարրերի տրամագծերը:

>>

 

 

6.1 Օգտակար հանածոների և ապարների դասակարգումը ըստ հանուկի ստացման

Հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ հանուկը հիմնական նյութ է օգտակար հանածոի քանակական և որակական բնութագրերը որոշելու համար: Եթե հանուկը ստացվում է ամբողջական և բնական կառուցվածքի ու կազմության պահպանմամբ, այն կարող է տալ ավելի ճշգրիտ տեղեկատվություն հետախուզվող հանքամարմինների և ապարների մասին: Սակայն սյունակային  հորատման ժամանակ որակով հանուկ ստանալու խնդիրը դեռևս ամբողջովին լուծված չէ, հատկապես ճեղքավորված, տարակազմ հերթագայող ապարներում և հանքամարմիններում` կապված հանուկակազմավորման խիստ ծանր պայմանների հետ:

Հորատման ժամանակ հաճախ տեղի է ունենում հանուկի մեխանիկական քայքայում և լվա­ցում հեղուկի շթով: Որոշ օգտակար հանածոներ մասամբ կամ ամբողջովին լվացվում են: Որակով հանուկ ստանալո ւխնդիրը հաջող լուծելու համար հետախուզական հո­րատման ժամանակ անհրաժեշտ է ունենալ ապար­ների և օգտակար հանածոների ճիշտ մշակված դասակարգում` ըստ հանուկի ստացման դժվարության: Այս բո­լորը բացասաբար են ազդում նմուշարկման ճշտության և որակի վրա: Հանուկի ելքը մեծաց­նելու համար այս կամ այն տեխնիկական միջոցների հիմնավորված ընտրություն կատարելիս պետք է հաշվի առնել ապարների դասակարգումը ըստ հանուկի ստացման: Բավարար հիմ­նա­վորված դասակարգման բացակայու­թյու­նը հանգեցնում է ոչ արդյունավետ տեխնիկական միջոցների և հորատման տեխնոլոգիայի ընտրմանը: Դասակարգման հիմքում ընկած են երկու գործոններ:

1) Ապարների մեխանիկական քայքայումը լվացող հեղուկի և թռթռացող հորատարկի ազ­դե­ցության տակ,

2) ապարների լուծելիությունը:

Գոյություն ունեցող դասակարգումներից առավել ամբողջական և մանրամասն արտա­հայ­տում է Ս. Ա. Վոլկովի դասակարգումը (Աղյուսակ  5), համաձայն որի բոլոր ապարները դասակարգվում են 4 խմբի, որոնցից յուրաքանչյուրի հա­մար անհրաժեշտ է ընտրել ավելի արդյունավետ հորատարկեր և տեխնոլոգիական ռեժիմներ: Որակյալ հանուկի ստացման մեծ բարդություններ են առաջանում չորրորդ խմբի ապարնե­րում հորատելիս: Շատ դժվար է փափուկ և ամուր ապարների ենթաշերտերով խառնված ապարներում ստանալ հանուկի անհրաժեշտ ելք: Նման ապարներում հորատելիս փափուկ ենթաշերտերը լվացատարվում են, այդ իսկ պատճառով ստացվում է ոչ ներկայացուցչական հանուկ:

Iխումբ` մոնոլիտ, քիչ ճեղքավորված ապարներ, որոնք գործնականորեն չեն քայքայվում վերը նշված գործոնների ազդեցությունից: Այս խմբի ապարները կարելի է հորատել միասյու­նակային արկերով:

IIխումբ` հեշտ լուծվող ապարներ: Լվացող հեղուկի ծախսը պետք է սահմանափակել: Նպա­տակահարմար է հորատել երկսյունակային, էժեկտորային արկերով, իսկ հովացումը կա­տա­րել ներփչումով:

IIIխումբ` լվացող հեղուկի ազդեցությամբ հեշտ քայքայվող ապարներ: Կարելի է օգտա­գոր­ծել երկսյունակային խողովակներ և սահմնափակել լվացողհեղուկի ծախսը:

IVխումբ` հեշտքայքայվող ապարներ. ա) խիստ ճեղքավորված, բ) փոփոխվող՝ըստամ­րու­թյան, գ) սորուն և տղմային: Այս խմբի ապարներում հանուկի ստացումը ավելի բարդ է և յու­րաքանչյուր ենթախմբի համար պահանջվում է օգտագործել հատուկ սյունակային հավաքածու և հա­մապատասխան հորատման ռեժիմներ: Երաշխավորվում է օգտագործել երկսյունակային խողովակներ, լվացող հեղուկի նվազագույն քանակով, հովացումը կատարել ներփչումով:

Հանուկի թույլատրելի կորուստները հավասարաչափ մաշման դեպքում կախված են օգտակար հանածոյի հանքավայրի ծագումնաբանական տեսակից և օգտակար բաղադրիչի փոփոխվածության աստիճանից:

>>

 
6.2  Հորատանցքերի նմուշարկման մեթոդները

Կախված երկրաբանական հետազոտությունների բնույթից` ապարների և օգտակար հանա­ծո­ի նմուշներին ներկայացվում են տարբեր պահանջներ: Օրինակ` երկրաբանա­հետա­խու­զա­կան հորատման ժամանակ ստացված հանուկի քանակը պետք է ունենա չխախտված կառուց­վածք, չկեղտոտվի և պարունակի օգտակար բաղադրիչները՝ պինդ, հեղուկ, գազային: Երկրա­բա­նահետախուզական հորատանցքների հորատման որակը առաջին հերթին որոշվում է ստաց­­ված հանուկից, որոնք համարվում են ստացվող տվյալների հիմք` երկրաբանական կտրված­քի, կառուցվածքի, օգտակար հանածոի քանակի և որակի, հանքային շերտի ձևի և չափե­րի մասին: Հանուկի նվազագույն թույլատրելի ելքը կարելի է որոշել բանաձևով, որը կախված է օգտակար հանածոն բնութագրող հատկություններից:

Հանուկանյութը մակերևույթ բարձրացրած և հանուկընդունիչ խողովակից հանված տարբեր աստիճանի մասնատվածապարն է:

Հանուկի հավաստիությունը հորատանցքի տվյալ միջակայքի նմուշից ստաց­ված երկրաբանական տեղեկությունների համապատաս­խանու­թյունն է իրական բնու­թագրերին:

Հանուկի որակը հորատվող ապարի չխախտված, չքայքայված կառուց­վածքի և կազմության, ճեղքավորվածության և այլ երկրաբանական բնութագրերի պահպան­վածության աստիճանն է:

Հանուկի նմուշահանման որակը բնութագրվում է հանուկի դուրս հանման ամբող­ջականությամբ և նրա մեջ կառուց­վածքակազմվածքային առանձնահատկությունների պահպան­մամբ:

Ընտրողական քերամաշելիության աստիճանը հանքային միներալին ընկնող հանուկի քերամաշված բաժինն է:

Հանուկի ներկայացուցչություն` հանուկանմուշի չափանիշների համապատաս­խա­­­նու­­թյունն է ներկայացված երկրաբանական պահանջներին: Հանուկի ներկայացուց­չու­թյունը հիմնա­կա­նում կախված է հանուկի ելքի տոկոսից, որը որոշում են երեք եղանակով` գծային, ծավալային և զանգվածային:

Հայտնի է հանուկի ելքի որոշման երեք եղանակ` ըստ երկա­րու­թյան (գծային), զանգվածի և ծավալի: Առավել տարածված է առաջին եղանակը: ՈՒժեղ ճեղքավորված, հողմնահարված կամ քայքայված հանքա­մարմնի հորատման ընթաց­քում ստացվում են հանուկի կտոր­ներ: Այս դեպքում օգտագործում են զանգվա­ծային և ծավալային եղա­նակները: Այս եղանակները հարմար են ցրոնային հանքավայրերի և տարածության մեջ թույլ կորդինացվող հանքավայրերի հետա­խուզ­ման ժամանակ: Սովորաբար հանուկի ելքն արտահայտում են տո­կոս­ներով:

Հանուկի գծային ելքը, արտահայտված տոկոսներով, որոշվում է հետև­յալ բանաձևով`

                                                                                                                                   

որտեղ -ն հանուկի սյան երկարությունն է (մ), -ն` հորատված միջակայքի երկարությունը (մ):

Հանուկի զանգվածային և ծավալային ելքը որոշվում են հետև­յալ բանաձևերով`

որտեղ m-ը դուրս հանված հանուկի փաստացի զանգվածն է,  -ն դուրս հանված զանգվածի խտությունն է, dh-ն հանուկի տրամագիծն է, Q-ն չափիչ անոթի ծավալն է, դմ3, q-ն ավելացրած ջրի ծավալն է, դմ3:

Կոնկրետ հանքավայրի համար հանուկի նվազագույն թույլատրելի տրամագիծը կարելի է որոշել հետևյալ բանաձևով՝

որտեղ Սթ- ն նմուշարկման թույլատրելի տեխնիկական սխալանքն է, հարաբերական միավոր, Գհ-ն` հանքայնացման հավասարաչափության գործակից, (հանքաքարում օգտակար բաղադրիչի միջին պարունա­կու­թյան հարաբերությունը առավելագույնին), Ը-ն ընտրողական քայքայ­ման աստիճանը (տրորված հորատհանուկի չափաբաժինը, ինչ ընկնում է հանքանյութին):

>>

6.3 Հանուկի ձևավորման գործընթացի վրա ազդող գործոնները

Հանուկի ձևավորման վրա ազդող հիմնական գոր­­ծոն­ներն են հորատվող ապարների ֆիզիկա­մե­խանի­կա­կան հատկությունները և հորատման տեխնիկական միջոցներն ու տեխնո­լո­գիան:

Հորատման գործընթացում հանուկի քայքայումը կարող է լինել տարաբնույթ և կախված է բազմաթիվ պատճառներից: Հանուկային նյութի առավել ինտենսիվ քայքայում տեղի է ունենում հորատման գործընթացում, սյունակային խողովակի ներսում հանուկի, ինքնասեպման, շփա­քայ­քայ­մանև հորատալուծույթովլվացա­տար­ման ժամանակ, ինչպես նաև այն դեպքերում, երբ կոշտ սեպում չի կատարվում, և հանուկի սեպաձև մասնիկները, կազմելով սուր անկյուն սյունակային խողովակի առանցքի հետ, պարբերաբար ջարդվում և փշրվում են:

Հանուկային նյութի կորստին է բերում նաև ճեղքավորված հանուկի մասնիկների փոխադարձ քերամաշումը պտտվող և թրթռացող սյունակային խողովակում:

Բա­ցի այդ, հանուկի ձևավորման վրա ազդում են երթի երկարությունը, հորատանցքում շլամի առկայությունը, հանուկի սեպման եղանակ­ները և այլն:

Հանուկի ընտրողական քերամաշելիությունը բավա­կանին տարածված է: Ոչ միատարր շերտադարսված ապարներում հորատելիս, հա­նու­կի կտորների անջատումը արտաքին գործոնների ազդեցության տակ կամ հանուկի բաժանումը բնական ճեղքերով, որպես կանոն, տեղի է ունենում ոչ միատարր ապարների հպատեղերում` երակիկներով և թուլացված գոտիներով: Այս դեպքում սեպման և ծավալային ջարդոտման ժամանակ առաջին հերթին մաշվում է ավելի թույլ ֆրակցիան:

Ըստ ամրության հերթագայող ապարներում ինքնասեպման ժամանակ տեղի է ունենում հանուկի ավելի թույլ ֆրակցիայի ինտենսիվ ընտրողական քերամաշելիու­թյուն: Հանուկի ընդհանուր մաշումը տեղի է ունենում փափուկ ֆրակցիայի հաշվին, մինչև նրա լրիվ քայքայումը, որից հետո սկսում է քայքայվել ամուր ֆրակցիան:

Հանուկի քայքայման վրա որոշակի ազդեցություն է թող­նում նաև ալմաստային թագագլխիկի աշխատանքի ջերմաս­տի­ճա­նա­յին ռեժիմը հորատախորշում: Հաստատված է, որ ներփչումով ալ­մաս­տային հորատման ժամանակ, երբ օդի ջերմաստիճանը  բարձրանում է մինչև 2200C (ջրով լվացման դեպքում հանուկի ջերմաս­տիճանը չի գերազանցում 250C), տեղի է ունենում  հանու­կի սկա­վառակում: Դրա շերտատումն է 5-10 մմ հաստությամբ սկավա­ռակ­ների, ինչը ևս վերջին հաշվով բերում է հանուկի կորստին:

Հանուկային նյութի պահպանման համար հատուկ նշանակություն ունի լվացման ռեժիմը: Հեղուկ ագենտի հոսքը իրեն դրսևորում է երկակի: Նախ նա քայքայող հիդրոդինամիկական ազդեցություն է գոր­ծում թույլ, լվացատարվող և լուծվող (կավավազ, ավազակավ, ավազ, թույլ քարածուխ, քարաղ) ապարների վրա` անմիջականորեն քայքա­յե­լով հորատհանուկը: Երկրորդ՝ լվացող ագենտի հոսքը, ուղիղ լվացման դեպքում սյունակային խողովակից դուրս է հանում մեխանիկական ազ­դեցությամբ քայքայված հորատհանուկի մասնիկները: Ընդ որում, առա­վել ինտենսիվորեն հեռացվում են թեթև մասնիկները, լուծվող և ցնդող բաղադրիչները, ինչը բերում է նմուշի կեղծ հարստացմանը ծանր և կայուն բաղադրիչներով:

Հանուկի ձևավորման, քայքայման և հանուկային նյութի կորստին նպաստող հայտնի գործոնները ստորաբաժանվում են երեք հիմնական խմբերի՝ երկրաբանական, տեխնիկական և տեխնոլոգիական (Աղյուսակ 6):  Այս երեքը չեն ազ­դում իրարից անջատ, այլ դրանց բացասական ազդե­ցությունը հա­նուկի վրա ի հայտ է գալիս որոշակի փոխազ­դե­ցության դեպքում: Այսպես, նույն գործոնը, կախված այս կամ այն գործոնի առ­կա­յու­թյու­նից կամ բացակայությունից, բացահայտում է իրեն տարբեր կերպ: Հենց այս հանգամանքի վրա է հիմնված հանուկի ելքի բարձրաց­ման մեթոդիկան և տեխնոլոգիան:

Դիտարկենք հորատման գործընթացում հանուկի քայքայ­ման տեխնոլոգիական գործոնները: Հանուկընդունիչ սյունակային խողովա­կի պտույտները հանգեցնում են հանուկի կտորների փոխադարձ մաշմանը, քանի որ սրանք ունեն տարբեր զանգվածներ և պտտվում են տարբեր անկյունային արագություններով: Այս երևույթը առավել ինտենսիվորեն է տեղի ունենում ոչ համասեռ և թույլ ապարներում: Հանուկի քայքայ­ման վրա ազդում է նաև հորատարկի վիբրացիան:

Երկրաբանական գործոնները, որոնցից կախված են ապարների ֆիզիկամեխա­նի­կա­կան հատկությունները և պահվածքը հորատման ժամանակ, դասակարգվում են ապար­­ների ապարագրական կազմով, կառուցվածքով, ինչպես նաև ֆիզիկական վիճա­կով և շերտերի տեղադրման պայմաններով:

 

 

   Երկրաբանական գործոններից են այն բնութագրերը, որոնք ար­տահայտում են ապարի կայունություն, երբ հորատման ժամանակ դրանց վրա ազդում է քայքայիչ ազդեցություն: Այդ գործոններից կա­րևորներն են ամրությունը և միատարրությունը (ճեղքավորվածության աստիճանը), միներալային կազմի միասեռությունը (կառուց­վածքա­կազմվածքային առանձնահատկություն), անիզոտրոպությունը և միկ­րոկառուցվածքային բնութագրերը (շերտավորությունը և ըստ ամրու­թյան շերտերի հերթագայումը) և թերթայնության հարթություն­նե­րի հան­դիպման անկյունը հորատանցքի առանցքի հետ: Հանուկի ելքի վրա թվարկվածներից առավել մեծ ազդեցություն ունեն ըստ ամրության ապարների հերթագայումը, շեղաշերտությունը (հորատանցքի առանց­քի նկատմամբ) և ճեղքավորությունը:

Տեխնիկական գործոնները կախված են այս կամ այն միջոցների կառուցվածքից և դրանց աշխատանքի պայմաններից:

Տեխնիկական գործոններից են այն երևույթներն ու գործընթաց­ները, որոնք ի հայտ են գալիս հորատհանուկի ստացման տարբեր հար­մարանքների կիրառման դեպքերում: Դրանք ամուր կապված են տեխ­նոլոգիական գործոնների հետ և ծառայում են չեզոքացնելու տեխնո­լո­գիական գործոնների բացասական ազդեցությունները:

Տեխնոլոգիական գործոնները տարբերակվում են քայքայված ապարների հեռաց­ման մեթոդով, հորատանցք մղվող լուծույթի որակով և քանակով, հորատախորշի վիճա­կով: Բացի այդ, հանուկի ելքը և որակը կախված են այս կամ այն գործոնների ազդման տևողությունից, օրինակ` երթի տևողությունից, հորատման արագությունից և այլն:

Համալիր տեխնոլոգիական գործոնները, որոնք ենթարկվում են ղեկավարման և որոշիչ են հանուկապահպանման ռեժիմում, համար­վում են երթային առաջանցման տևողությունը և հորատման ռեժիմի ռացիոնալ պարամետրերը, ինչն ապահովում է հորատախորշի ապար­ների արդյունավետ քայքայում և հորատանցքի առաջանցման բարձր արագություն:

Ռեժիմի պարամետրերի բարենպաստ զուգակցումն ապահովում է աշխատանքի բարձր ար­տա­դրողականություն: Բոլոր դեպքերում ռեժի­մի պարամետրերը կախված են ապար­ների ֆիզիկամեխանիկական հատկություններից և ապարքայքայիչ գործիքի տեսա­կից:

Երթի նպատա­կահարմար երկարությունը կարելի է դիտել որպես հորատման ռեժիմի ևս մեկ պարա­մետր: Բոլոր դեպքերում նկատվում է ստացվող հանուկի քանակի և որակի նվազում` կախված երթի երկա­րությունից: Երթի նպարակահարմար երկարությունն ընտրում և հիմնա­վորում են` կախված հորատվող ապարների ֆիզիկամեխանիկական հատկություններից, հորատանցքի խորությունից, հորատման եղանակից և այլն:

Հորատախորշից և հորատանց­քից շլամի հեռացման համար գոյու­թյուն ունեն մի քանի եղանակներ, որոնք կարելի է դասակարգել չորս հիմնական խմբերի` հիդրավլիկական, պնևմատիկական, մեխանի­կա­կան և համակցված: Հիդրավլիկական եղանակն ամենալայն տարածում ունեցող եղանակներից է և կարող է կիրառվել լուծույթի ներմղման տարբեր եղանակներով` ուղիղ, հակադարձ, մերձհորատախորշային (տեղային) և համակցված:

Լվացող հեղուկի հոսքի հիդրոդինամիկական ազդեցությունը որոշվում է հեղուկի ծախսով, ինչի մեծությունը, կախված հորատման եղանակից, տարբեր է: Լվացող հեղուկի նվազագույն տեսակարար ծախսը (թագագլխիկի տրամագծի միավորի վրա) նկատվում է ալմաստային հորատման ժամանակ, իսկ առավելագույնը՝ հիդրոհարվածային հորատման ժամանակ: Հիդրոդինամիկական ազդեցության բնույթը կախված է նաև լվացող լուծույթի տեսակից՝ մածուցիկ կավային լուծույթները առավել քայքայիչ  ազդեցություն են թողնում շնորհիվ մեծ խտության և դրանց արտահոսքի մեծ հիդրավլիկական դիմադրությունների: Ենթահորատախորշային գոտում ճիշտ ընտրված լվացման սխեման և հատուկ տեխնիկական միջոցները հնարավորություն են տալիս խուսափել հորատհանուկի կորստից:

Որակյալ հանուկային նմուշարկման ապահովման համար առաջ­նային նշանակություն ունի հանուկի պոկող և պահող հարմարանքի ճիշտ ընտրությունը:

Հորատարկի և հանուկընդունիչ հարմարանքի տեսակը և կառուց­վածքային առանձնահատկությունները կարող են ուժեղացնել հանուկի քայքայման և կորստի գործընթացները, ինչպես նաև ապահովել նրա պահպանվածությունը` չնայած գոյություն ունեցող այլ ոչ բարենպաստ բարենպաստ գործոնների առկայության:

Մոնոլիտ, թույլ ճեղքավորված ապարներում և օգտակար հանածոներում հորա­տելիս, երբ հանուկը ստացվում է չխախտված սյան տեսքով, հորատանցքի զենիթային անկյունը էական ազդեցություն չունի հանուկի ելքի վրա: Սակայն, թույլ, ըստ ամրու­թյան հերթագայվող, թերթային և ճեղքավորված ապարներում, երբ ապարը միատարր չէ ըստ ամրության և քայքայվում է թուլացած հատվածներով, հորատանցքի թեքման անկյունը կարող է էական ազդեցություն ունենալ հանուկի քայքայման վրա:

Ձևավորվող հանուկի քայ­քայման բնույթը կախված է ապարների ճեղքավոր­վա­ծու­թյան աստիճանից: Եթե թույլ ճեղքավոր­ված ապարներում հանուկը հիմնականում քայ­քայվում է հորատարկի վիբրացիայից, հար­վածային բեռնվածություններից, ապա ինտեն­սիվ ճեղքա­վորված ապարներում, ձևա­վոր­վող հանուկի քայքայման հիմնական ձևը դրա ջար­դոտ­վելն ու լվացատարվելն է: Թույլ ճեղքավորված և ճեղքավորված ապար­նե­րում հա­նուկի ձևավորման վրա էապես ազդում է թագագլխիկի և ճեղքերի հանդիպման անկյունը:

Խիստ ճեղքավորված ապարներում, երբ մասնիկների չափերը մոտա­վորապես 10 մմ են, հորատման ժամանակ կարող են տեղաշարժվել մեկը մյուսի նկատմամբ:

Այսպիսով, հանուկի ելքի վրա ազդող ապարի հատկու­թյուն­ներն ի հայտ են գալիս որոշակի տեխնիկատեխնոլոգիական պայման­ներում:

Հանուկաձևավորման պայմանների երկրաբանատեխնիկական բնութագրերի համար կիրառվում են ցուցանիշների հետևյալ համալիրները՝

-               ճեղքավորվածության աստիճանի բնութագիր (ուժեղ, միջին, թույլ),

-               հանուկի տեսակարար կտորտայնության ցուցանիշ (կտորների թիվը 1 մ երկարության վրա և կտորի միջին երկարության հարաբերությունը հանուկի տրամագծին),

-               ապարի հորատելիության ցուցանիշներ (դինամիկ ամրության և աբրազիվության ընդհանրացված գործակից` ρմ ),

-               կտրվածքում   ապարների    կառուցվածքակազմվածքային   հատկանիշները (կապակցվածության, միասեռության բնութագրերը, փոփոխվող ենթաշերտերի դինամիկական ամրությունների Fդ հարաբերությունները):

Քանի որ հիմնական օգտակար հանածոները և ապարները իրենց էությամբ քիչ կայուն են, ապա հանուկի պահպանվածությունը ոչ միշտ է համապատասխանում անցած միջակայքի հետ, որի հետևան­քով աղավաղվում են երկրաբանաարդյունա­բերական պարամետրերը:

Հորատանցքի խորության մեծացման և հորատման արա­­­­գացված ռեժիմներին անցնելիս զգալիորեն մեծանում է հորատարկի տատա­նում­նե­­րի ազդեցությունը հորատ­ման գործընթացի, մասնավորապես հանուկի քայքայման վրա: Վիբրացիայից խուսափելու հիմնական եղա­նակը հորատարկի ստորին հատ­վա­­­­ծում հատուկ կենտրո­նացուցիչների օգտագործումը և հորատարկի նվազագույն թույ­­­­լատրելի բացակի ընտրումն է:

Վիբրացիայի փոքրացման համար հորատման խողովակների արտաքին մակե­րևույթը պատում են քսայուղերով, կամ հորատանցքի լվացումը կատարում են էմուլսիոն և պոլիմերային լուծույթներով:

Կազմակերպչական բնույթի գործոններից են հսկիչ-չափիչ սարքավորումները, հա­­նու­­կ վերցնելու ռացիոնալ միջոցները և դրանց վիճակը, հորատանցքի նախագծա­յին կառուցվածքը և նրա ճշտությունը, աշխատակազմի որակավորումը, հիմնական պա­հանջների կատարման հսկողությունը:

>>

 

6.4 Հանուկի ելքի բարձրացման եղանակներն ու միջոցները

Հանուկի ելքի բարձրացման  բոլոր եղանակներն ու միջոցները հիմնված են երեք հիմնական մոտեցումների վրա՝

1.                   հորատման գործընթացում վերացնել կամ սահմանափակել կողմնակի քայքայող ազդեցությունները,

2.                   հանուկընդունիչ հարմարանքում պահպանել քայքայված հանուկային նյութը,

3.                   հանուկի պահպանումը հորատման տեխնոլոգիական գործընթացի կողմնակի քայքայիչ ազդեցությունից:

Հանուկի ելքի բարձրացման որոշ եղանակներ իրենց մեջ ընդգրկում են տարբեր մոտեցումներ:

Հանուկի ելքի բարձրացման ամենապարզ տեխնոլոգիա­կան հնարքը՝ երթային առաջանցման երկարության սահմանափակումն է: Սակայն այս եղանակը թանկ է, հատկապես խոր տարածում ունեցող հանքավայրերի հետախուզման ժամանակ և միշտ չէ որ շահավետ է:

Ժամանակակից տեխնոլոգիական պրակտիկայում առավել տա­րածված են այն եղանակները, որոնք հիմնված են քայքայված հանու­կային նյութի պահպանման և ամբողջական հանուկաշլամային նմուշի ստացման վրա, ինչը պարունակում է նմուշարկվող միներալային նյու­թի բոլոր սկզբնական բաղադրիչները: Այսպիսի մոտեցումը տալիս է քի­միական նմուշարկման ավելի բարձր ճշգրտություն: Քայքայված նյութի պահպանմանը հասնում են հորատախորշում ստեղծելով մաքրող ագենտի տեղական հակադարձ շրջանառություն: Հակադարձ շրջանա­ռության հիմնական առավելությունը կայանում է նրանում, որ մաքրող ագենտի ինտենսիվ հոսքը դեպի հորատախորշ տեղի է ունենում ոչ թե ձևավորված հանուկային նմուշի կողմից, այլ արտախողովակային տարածության կողմից: Կարգավորվելով (дросселируя) թագագլխիկի լվացման ուղիներում, այն կորցնում է հիդրոդինամիկական ճնշումը և հասնելով հանուկընդունիչ խողովակի ազատ տարածություն` արագու­թյունն ընկնում է կրիտիկականից ցածր մակարդակի, ինչը համապա­տասխանում է հեղուկում ապարների  մանր  մասնիկների  բնական  նստեցման  արագությանը: Այսպիսով, նյութական նմուշի  բոլոր մաս­նիկները, անկախ քայքայման աստիճանից և չափերից, մնում են հանու­կահավաքիչ հարմարանքներում:

Լվացող հեղուկի մերձհորատախորշային շրջանառություն կարելի է ստեղծել տարբեր եղանակներով, որոշ սխեմաներ ներկայացված են Նկ. 21-ում:

 

Հանուկի վերցման միջոցների հիմնական խնդիրն է հանուկի պահ­պանումը լվացող լուծույթի և հորատման գործիքի վիբրացիայի քայքայող ազդեցու­թյուններից, ինչպես նաև հանուկի հուսալի պոկման և գործիքի բարձրացման ժամանակ նրապահպանման ապահովումը:

Հանուկի պահպանվածության աստիճանը կախված է հանուկի վերցման համար հատուկ տեխնիկական միջոցների կառուցվածքային բնութագրերից և գործողության սկզբունքներից:

Հանուկի վերցման արդի տեխնիկական միջոցները ներառում են սյունակային արկերի բազմաթիվ սարքավորումներ և կառուցվածքներ, որոնք թույլ են տալիս ստանալ հանուկի կոնդիցիոն ելք, տարբեր լեռնաերկրաբանական պայմաններում:

Այդ միջոցներից որոշները գտել են լայնկիրառում, մյուսներն օգտագործում են հատուկ պայմաններում, իսկ որոշները լայն կիրառություն չեն գտել կառուցվածքի բարդության և մեծ չափերի պատճառով: Պետք է հաշվի առնել նաև, որ որքանմեծ է հանուկի պաշտպանվածության աստիճանը քայքայող գործոններից, այնքան բարդ է միջոցը: Այդ պատճառով դրանց օգտագործումը կլինի ռացիոնալ միայ նհատուկ պայմաններում:

Հանուկի վերցման տեխնիկական միջոցների ընտրությունը առաջին հերթին կախված է ապարի ձևից և նրա ֆիզիկամեխանիկական, կառուցվածքի և կազմության առանձնահատկություններից:

Հանուկի վերցման տեխնիկական միջոցների կառուցվածքային առանձնահատկության տեսակետից դրանց ընտրության վրա ազդեցություն են գործում հետևյալ հիմնական դրույթները,

-               հանուկի պաշտպանվածությունը քայքայող գործոններից,

-               սարքավորման և նրա շահագործման պարզությունը և հուսալիությունը,

-               տվյալ միջոցներով հորատման տեխնիկատնտեսական ցուցանիշները:

Հանուկի պաշտպանվածության ապահովման տեխնիկական միջոցներից են երկսյունակային խողովակները (Նկ. 22):

Հանուկային նմուշարկման բարձր որակի ապահովման համար կարևոր նշանակություն ունեն հանուկապոկիչ հարմարանքները, ինչերն ապահովում են հանուկի պոկումը և պահումը բարձրացման ժամանակ: 23 նկարում պատկերված են երեք տեսակի հանուկա­պոկիչների կառուցվածքային սխեմաները:     

>>

6.5 Երկսյունակային խողովակներ

Հանուկի վերցման երկսյունակ խողովակները նախատես­ված են բարդ լեռնատեխնիկական պայմաններում հանուկի ելքի մե­ծաց­­­ման համար, որտեղ միասյունակ խողովակների օգտագոր­ծու­մը չի ապա­հո­վում հանուկի կոնդիցիոն ելք: Երկսյունակ խողովակ­ները նախատեսված են հանուկի ելքի տոկոսը և երթային առաջ­ան­ցումը մեծացնելու համար: Կառուց­ված­քային առանձնահատկությունը համարվում է ներ­քին սյունակային խողովակը, որը կարող է լինել պտտվող (ТДВ, ՏԴՎ) և չպտտվող (ТДВ ՏԴՆ): Առանց­քա­յին բեռնվա­ծություն և պտուտաթվեր փոխանցվում է արտա­քին խողովակով: Գոյություն ունեն տարբեր տեսակի երկսյունակ խողովակներ (ԴՏԱ-2; ՏԴՆ-4; ՏԴՆ-59-1; ՏԴՎ-59-1 և այլն) :

ՈՒղիղ լվացման չպտտվող ներքին հանուկ­ըն­դունիչ խողովակով (Նկ. 24 ա) և պտտվող ներքին հանուկ­ըն­դունիչ խողովակով (Նկ. 24բ), հատուկ տեխնիկական միջոց­նե­րը պահպանում են հանուկը լվացող լուծույթի հոսքի ազդեցու­թյունից:

Փխրուն ապարներում հորատման ժամանակ հանուկի որակը բարձրացնելու համար արտադրվում են եռասյունակ արկեր: Դրանց տարբերակիչ հատկությունն այն է, որ հանուկընդունիչ խողովակի մեջ տեղադրում են պոլիէթի­լենային կամ պողպատյա  ներդիր, որը հանուկը դուրս հանելու ժամանակ պահպանում է վնասվելուց: Հանուկընդունիչ խողովակը կարող է լինել նաև բացվող:

I տեսակի խողովակներ` նախատեսված են մոնոլիտ քիչ ճեղքա­վոր­ված V-XII կարգի ապար­նե­րի համար, միայն ջրով լվացում կատարելիս: Նշվում է հետևյալ կերպ` ՏԴՆ-59-1; ՏԴՎ-59-1 ( ТДВ –59–1; ТДВ –59-1 ):

II տեսակի խողովակներ` նախատեսված են ճեղքավորված, քիչ կա­յուն, VII-XII կարգի ապար­ների համար, ջրով և կավային հեղուկի լվա­ցումով:

O տեսակի խողովակներ` նախատեսված են բարդ երկրաբա­նա­կան պայմաններում, խիստ ջարդոտված և ըստ ամրության փոփոխվող, VII-XII կարգի ապարնեի համար, ջրով և կավային հե­ղուկի լվացումով: Լինում են միայն չպտտվող ներքին խողովակով: Այս տիպի խողովակ­ների կառուցվածքը հնարավորություն է տալիս մերձհորախորշային հատվածում ստեղծել հա­կա­դարձ լվացում:   

 

 

IV - տիպի խողովակներ` նախատեսված են հեշտ լվացվող, խիստ ճեղքավորված, քայ­քայ­ված, V-X կարգի ապարներում, ջրով կամ կա­վային հեղուկով լվացում կատա­րելիս: Արտա­դր­վում է մեկ տեսա­կա­չա­փի` ТДН-76-4, չպտտվող ներքին խողովակով: Այս արկերով հորա­տե­լիս օգտագործում են հատուկ ալմաստային թագագլխիկներ և լայնիչ­ներ:

УТ տեսակի խողովակներ` նախատեսված են քիչ ճեղքավորված, VII-XI կարգի ապարներում: Ի տար­­բերություն մյուս խողովակների` 1) մատրիցայի հաստությունը փոքրացված է 1.5-3մմ, որն ապահովում է մեծ մեխանիկական արագություն և ալմաստների քիչ ծախս, 2) փոք­րացված է խողովակների միջև բացվածքը մինչև 1-1.5 մմ, որը թույ­լատրում է որպես լվացող հեղուկ օգ­տա­գործել միայն ջուր:

Բացի այս, տարբեր կազմակերպությունների կողմից մշակված են տարբեր տեսակի խողովակ­ներ՝ նախատեսված կոնկրետ երկրաբա­նա­կան պայմանների համար: Օրինակ` ածխի շերտե­րում հաջողությամբ կիրառվում են Донбас НИЛ -II; III էժեկտորային արկերը, համապի­տա­նի սյունակային հավաքածուները:Донбас НИЛ-II-ի Նկ.25 ներքին խողովակը կարող է կատարել ուղ­ղա­­հայաց շարժում: Ամուր շերտին հանդիպելիս սեղմվում է ներքին խողովակը մինչև շփա­կցորդիչի միացումը, որից հետո պտտվում է նաև ներքին խողովակը: ДонбасНИЛ-III-ի ներ­քին խողովակը նման դեպքում կատարում է պտտա-վիբրացիոն հորատում: Վիբրացիան ստեղ­ծվում է հոլովակային վիբրատորով:

Համապիտանի սյունակային հավաքածուն (универсальный колонковый набор, УКН) նա­խա­տեսված է հիդրոհարվածիչներով հորատման համար:

Արևմտյան երկրներում հանուկ վերցնելու համար հիմնական գործիքը երկսյունակ արկն է: Երկսյունակ արկերի կառուցվածքային առանձահատկություններն են, որոնք որոշում են դրանց կիրառման բնագավառը, խողովակների արտաքին և ներքին միացումների տիպը, դրանց պատերի հաստությունը, հանուկապոկիչի արտաքին և ներքին խողովակների միջև բացակը:

Համաչափ ճեղքավորվածությամբ կարծր ապար­ների հորատման համար առավել տարածված են G կարգի երկսյու­նա­կային արկերը, որոնց ներքին  խողովակը արտաքին փոխանցիկի հետ ամրացվում է կոշտ  և հորատման գործընթացում պտտվում է: Այդ խողո­վակների հանուկապոկիչը, որը կոնական մակերևույթով տեղադրված է թագագլխիկի օղակում, հորատման պրոցեսում պտտվում է, իսկ հանուկապոկիչի աշխատանքի գոտում մեկուսացված չէ լվացող հեղուկի ազդեցությունից:

Ինտենսիվ ճեղքավորված միջին կարծրության ապարներում, որոնցում օգտակար բաղադրիչը կարող է լվացվել լվացող հեղուկով, հորատելու համար կիրառվում են M և L կարգի չպտտվող ներքին խողովակով երկսյունակ արկեր, որը տեղակայված է առանցքա­կա­լային հանգույցում: Հանուկապոկիչը տեղադրված է ներքին խողովակի ստորին մասում` հատուկ իրանում: Հորատման պրոցեսում այն չի պտտվում և չի լվացվում լվացող հեղուկի հոսքով, ինչը բացառում է ճեղքերից օգտակար բաղադրիչի դուրս գալը: Ի տարբերություն M կարգի, L կարգում հանուկապոկիչի իրանը հորատախորշից բարձրաց­նելու ժամանակ արկը տեղաշարժվում է ներքև և հենվում թագագլխիկի շրջուսիկի վրա` նրան փոխանցելով հանուկը պոկելու ժամանակ առաջացող ուժը:

Ներքին խողովակից հանուկը հեռացնելու համար բավական է տեղաշարժել հանուկապոկիչի իրանը վերև, և հանուկը  կազատվի: Այդ արկերում կիրառվում են սովորական հանուկապոկիչ օղակներ:

Փխրուն ապարներում հորատման ժամանակ հանուկի որակը բարձրացնելու համար արտադրվում են եռսյունակային արկեր:Հանուկ-ընդունիչ խողովակը կարող է լինել անջատվող: Փխրուն ապարներում հորատելու համար նախատեսված կրկնակի և եռակի խողովակներում հանուկապոկիչի իրանը նման է L տիպի արկերում կիրառվողին` ունի առանցքային տեղաշարժման հնարավորություն և բացառում է հանուկի վրա լվացող հեղուկի ազդեցությունը: Թագագլխիկներն ապահովում են կողաճակատային լվացում, ունեն երկարացված իրան և հաշվարկված են առանց լայնիչի աշխատելու համար:

Երկսյունակային արկերը, կախված երկրաբանա-տեխնիկական պայմաններից, կարող են ունենալ թագագլխիկի կողաճակատի տարբեր լայնություններ, ներքին և արտաքին խողովակների միջև բացակներ, որոնք որոշում են  տարբեր որակի լվացող հեղուկների կիրառման հնարավորությունը, թագագլխիկի ներքին տրամագծի և հանուկընդունիչ խողովակի ներքին տրամագծի միջև բացակների չափերը: Աղյուսակ 8-ում բերված են երկսյունակ արկերին բնորոշ պարամետրերը, ինչպես ըստ  DCDMA ստանդարտի, այնպես էլ առանձին ֆիրմաների կառուցվածքների:

TT տիպի շատ բարակ պատերով երկսյունակ արկերը պատրաստում են ամուր խողովակներից: Ներքին խողովակը միացված է առանցքակալային հանգույցին արագ անջատվող բայոնետային միացություններով: Հանուկը պոկվելու դեպքում հանուկապոկիչի իրանը իջնում է ներքև և հենվում է թագագլխիկի ելուստին, նրան փոխանցելով առանցքային բեռնվածությունը: Դա կանխում է բարակ ներքին խողովակի և առանցքակալի վնասվածքները: Հանուկապոկիչի իրանի և թագագլխիկի միջև բացակը, կախված հորատվող ապարների հատկություններից, կարգավորվում է ներդիրների օգնությամբ:

Խզման ժամանակ առանցքային բեռնվածությունն ընկնում է հենարանային առացքակալի վրա, որը տեղադրված է առացքակալային հանգույցի ստորին մասում: Հանուկընդունիչի խողովակի ներքին մակերևույթը ունի քրոմային ծածկույթ:

Արտաքին և ներքին խողովակների միջև բացակը թույլ է տալիս որպես լվացող հեղուկ օգտագործել ջուր և էմուլսիոն լուծույթներ: T  և T2 տիպի երկսյունակ արկերը ավելի բարակ պատերով թագագլխիկներով թույլ են տալիս նվազեցնել ալմաստների ծախսը, մեծացնել հանուկի տրամագիծը, բարձր հորատման արագության դեպքում աշխատել ավելի փոքր առանցքային բեռնվածություններով: Արտաքին և ներքին խողովակների միջև բացակները թույլատրում են միայն փոքր մածուցիկությամբ լվացող հեղուկների օգտագործումը:

 Փափուկ, փխրուն և կլանող ապարներում հորատելու համար երկսյունակ արկերը ունեն ավելի հաստ պատերով հանուկընդունիչ խողովակներ, խողովակների միջև մեծ բացակներ և թագագլխիկի կողաճակատի մեծ լայնություններ, թույլ է տալիս օգտագործել տարբեր խտության և մածուցիկության լվացող հեղուկներ, սեղմված օդ և իրականացնել կողաճակատի լվացում:

Սյունակային խողովակները կիրառում են սահմանափակ մասշտաբներով հանուկ վերցնելու համար: Նրանք կիրառվում են հորատնցքի հորատման ժամանակ, ինչպես նաև առանց հանուկի հորատման ժամանակ, հորատման խողովակաշարը հորատադրի հետ միացնելու ժամանակ ծառայում է որպես կենտրոնադրող կազմվածք:

>>

 

6.6 Հանուկի դասավորումը և պահպանումը

Հանուկի ամբողջական ստացման, նրա հանման և ճիշտ դասավորման վրա պետք է մեծ ուշադրու­թյուն դարձնել: Յուրաքանչյուր երթից հետո սյու­նակային խողովակից հանած հանուկը ընդունվում է օպերատորի կողմից, լվացվում է շլամի մասնիկներից ու մաքրող ագենտից (եթե այդ չի խախտում հանուկի ամբողջականությունը) և դասավորվում հատուկ հանուկային արկղների մեջ, ինչն ապահովում է նրա պահպանումը տեղափոխման ժամանակ: Հանուկի արկղերը պատրաստվում են փայտից կամ այլ նյութերից՝ 10.5-0.60.1 չափերով:

Հանուկը երաշխավորվում է դասավորել ձախից աջ` առանձին կտորների միջև չթողնելով բացակ և խիստ համապատասխան հորա­տանցքի երկրաբանական կտրվածքին: Հանուկի մանր մասնիկները, որոնց ճշգրիտ դիրքը կտրվածքի հատվածում հստակ չէ, փաթաթում են պոլիէթիլենային կամ թղթե փաթեթների մեջ և տեղադրում են դասա­վոր­ման հատվածի վերևի մասում: Քայքայված կամ սորուն հանուկի նմուշ­ները լցվում են պոլիէթիլենային կամ գործվածքային (կտորից) պար­կե­րի մեջ և հաջորդականությամբ տեղադրում հանուկային արկղների բա­ժանմունքներում: Ըստ հողմահարվող կամ տրոհվող ապարների, հանուկը պահպանվում է հատուկ պայմաններում, օգտագործելով պարաֆի­նապատում, հերմետիկացում պարկուճներում, թերմոստատ­ներում և չեզոք գազի ծավալներում: 

Յուրաքանչյուր երթին համապատասխանող հատվածի վերջում, ըստ որի բարձրացվել է հորատհանուկը, տեղադրվում է փայտե պի­տակ, ինչն առանձնացնում է տարբեր երթերից ստացված  հանուկը: Պիտակի վրա գրվում է հորատանցքի խորությունը տվյալ երթի ըն­թաց­քում և երթային առաջանցման չափը (մ-ով) մինչև 0.01 մ ճշտությամբ: Հանուկային արկղերը կիպ փակվում են կափարիչով և կափարիչի ու արկղի ճակատային մասի վրա չմաքրվող ներկով հստակ գրվում են հետևյալ տվյալները՝ տեղամասի և կազմակերպության անվանումը, հո­րատանցքի համարը, խորությունը (ից-մինչև) մետրերով, աշխա­տանք­ների իրականացման տարեթիվը: Հանուկով լցված արկղերը տեղա­փո­խում են հանուկապահեստարան հանուկի մանրամասն երկրա­բա­նա­կան մշակման համար: Արկղը պետք է ապահովի հանուկի հուսալի պահպանումը և տեղափոխումը:

>>

 

6.7  Նմուշի վերցնումը շլամից

Այն դեպքում, երբ այս կամ այն պատճառով հանուկ չի ստացվում, հավա­քում և որպես փաստացի նյութ օգտագործում են հորատման գործընթացում ստացված շլամը, որն իհարկե չի տալիս այն անհրաժեշտ տվյալները, որ կարող է տալ հանուկը: Ապարների 0.25-10 մմ չափերի մասնիկները, որոնք հեշտ են անջատվում լվացող հեղուկից, անվանում են շլամ: 0.25 մմ – ից փոքր մասնիկները երկար ժամանակ կախված են մնում լվացող հեղուկում, որը երբեմն անվանում են պղտորաջուր:

Շլամը, որպես նմուշարկման նյութ կարող է հավաքվել սյունա­կա­յին հորատման գործընթացում, համատարած հորատախորշով հորատ­ման ժամանակ, հորատանցքի փողի լայնացման դեպքում:

ՈՒղիղ լվացման ժամանակ ընթացքից վերցված սովորական շլա­մը կարող է դիտարկվել միայն որպես օժանդակ նյութ, ինչը ճշտում է հա­նուկային նմուշարկման տվյալները: Շլամի երկրորդական դերը պայ­մանավորված է ոչ ամբողջական ներկայացուցչականությամբ (հո­րատ­ման ժամանակ ապարների կառուցվածքա-կազմվածքային հատ­կա­նիշ­ների ոչնչացում), ինչպես նաև հորատման ժամանակ շլամի նյու­թա­կան կազմի աղավաղմամբ՝ շլամի մասնիկների տարբերակում լվա­ցող լու­ծույթի հոսքում ըստ խտության և չափերի, հոսքի դեպի վեր շարժման ժամանակ հորատանցքի պատերից մասնիկների ներգրավում:

Ելնելով վերը շարադրվածից` ներկայացուցչական շլամային նմուշ­ները կարելի ստանա հիմնականում մերձհորատախորշային շրջա­նա­ռության և մերձհորատախորշային շլամահավաքիչ հարմա­րանքների (բաց և փակ տեսակի շլամային խողովակներ, նկ. 26.27) կիրառման դեպքերում:

>>

 

6.8 Հանուկ և շլամ վերցնելու եղանակները

Սյունակային հորատման ժամանակ հանուկը և շլամը վերցվում են տարբեր եղանակներով`

ա) հանուկի, շլամի և պղտորաջրի վերցնում լվացողհեղուկի հա­կա­դարձ ցիրկուլյացիայով, երբ ամբողջ հորատված նյութը տե­ղա­փոխ­վում է հորատման խողովակների ներսով,

բ) հանուկիև շլամի վերցնում հորատանցքում` սյունակային և շլա­մային խողովակներով: Այս դեպքում հանուկը և շլամը բարձրացնում են վերհորատարկի հետ,

գ) հանուկիև շլամի վերցնում հորատանցքում, իսկ մանր մասնիկների կորզում պղտո­րա­ջրից` մակերևույթում:

Ըստ ամրության փոփոխվող շերտերում հաճախ ամուր մասնիկները մանրացնում են ավելի փա­փուկ ապարները և օգտակար հանածոները: Լրիվ նմուշարկման հնարավորության բացա­կա­յությունը բերում է օգտակար հանածոների պաշարների պարունակության աղավաղումներ: Լրիվ նմուշարկման կատարման հնարավորությունը սահմանափակվում է: Կարելի է կատարել երբ`

ա) մինչ օգտակար հանածոն տեղադրված են մոնոլիտ, չճեղքավորված ապարներ,

բ) ամ­բողջ տեղամասը մինչև օգտակար հանածոն ամրակապված է,

գ) վերին անկայուն շերտերը ամ­րա­կապված են, իսկ ներքևում մոնոլիտ ապարներեն:

Բացի այս, ուղիղ լվացման դեպքում ստացվում են ոչ ստույգ տվյալներ, քանի որ լվացող հե­ղուկը վերբարձրացնալիս լվանալով պատերը հարստացվում է այլ ապարներով: Փոքր մաս­նիկները հավաքելու համար օգտագործում են տեխնիկական միջոցներ, որոնք աշխատում են զտման, մաղման, նստեցման, պարզման, կենտրոնախույս ուժերի գործողության եղանակնե­րով:

Զտումը կատարվում է ջուտե պարկերի օգնությամբ, որը հագցնում են լուծույթահեռաց խողովակի ծայրին: Այս եղանակը այնքան էլ արդյունավետ չէ, որովհետև չի ապահովում մանր մասնիկների որսումը: Կարելի է օգտագործել ավելի խիտ կտորից պարկեր, սակայն դրանք շուտ են խցանվում և անհրաժեշտ է անընդհատ փոխել:

Շլամի մաղումը կարելի է կատարել ցանցերի համակարգի օգտա­գործումով: Արտադրողա­կա­նությունը մեծացնելու համար օգտա­գոր­ծում են վիբրոցանցեր և վիբրոհոսքագծեր(виброконвейеры):

Նստեցման եղանակը կատարվում է որսիչ արկղի միջոցով: Արկղը պատրաստված է թիթե­ղա­յին պողպատից, որի հատակը և կողերը ծա­կերով են: Արկղը տեղադրվում է ճոռի մեջ: Լվա­ցող հեղուկը անցնելով որսիչով` մասնիկները մնում են արկղում: Անընդհատ նմուշ վերցնելու համար օգտագործում են երկու արկղ: Շլամը կարելի է վերցնել ճո­ռե­րից: Օգտագործում են նաև որսիչ ճոռեր: Կազմված են միջնորմների հա­մակարգից և տեղադրվում են շատ փոքր թեք­ման անկյունով, որ­պեսզի հեղուկի հոսքի արագությունը շատ փոքր լինի: Շլամի մասնիկ­ները պարզազտվում են ճոռի բաժիններում: Թողնելով հեղուկը` չորաց­նում են նստած շլամը և հա­վա­քում:

Հիդրոցիկլոնները նախատեսված են շատ մանր մասնիկները որ­սալու համար, որի աշխա­տանքը հիմնված է կենտրոնախույս ուժերի ազդեցության վրա: Հեղուկը անցնելով խողովակով` ստանում է պտտա­կան շարժում, և մասնիկները կենտրոնախույս ուժերի ազդեցության տակ սեղմվում են հիդրոցիկլոնի պատերին, իսկ ծանրության ուժի տակ իջնում ներքև: Մաքրված հեղուկը հեռանում է վերևում գտնվող խողովակից:

Շլամիցնմուշվերցնելուհամարնախօրոքպետքէհորատանցքընախապատրաստել: Ան­հրա­ժեշտէլավլվանալհորատանցքը, մաքրել

շրջանառու համակարգը, փոխել ամբողջ լվացող հեղուկը, համոզ­վել որ գոյություն չունի հեղուկի կորուստ (եթե անհրաժեշտ է կատարել տամպոնացում): Շլամի փոքր մասնիկների կորզումը ավելի արդյու­նա­վետ է, երբ հորատումը կատարվում է ջրով: Կավային լուծույթով հորա­տելիս մասնիկները կպչում են հորատանցքի պատերին,խողովակ­նե­րին և երկար ժամանակ մնում են կախված վիճակում: Այս պատճառով չի թույլատրվում օգտագործել խողովակների քսայուղեր:

>>

 

7.0 Վթարներ և բարդություններ

Հորատանցքի հորատումը աշխատատար գործընթաց է, որի ժամանակ  երբեմն կա­րող են առա­ջանալ վթարներ և բարդու­թյուն­ներ: Սրանք բերում են հորատման արտա­դրո­ղականության իջեցմանը, հորատման աշխատանքների ինքարժեքի մեծացմանը, իսկ հաճախ նույնիսկ հետագա աշխատանքների դադարեցմանը և հորատանցքի փակմանը:

Վթարների վերացման վրա ծախսված ժամանակը համարում են աշխատա­դա­դարի հատուկ ձև: Բարդությունների վերացման վրա ծախսված ժամանակը համարվում է օժանդակ աշխատանք:

Վթարների վերացումը հորատման գործընթացի ամենաբարդ և ամենադժվար աշ­խատանքներից է: Ցանկացած վթար ավելի հեշտ է կանխել, քան վերացնել: Որպեսզի ճիշտ կատարվեն վթարի կանխման և վերացման բոլոր աշխատանքները, անհրաժեշտ է հստակ պատկե­րա­ցում ունենալ վթարների դասա­կարգման, առաջացման պատճառների և բնորոշ առանձնահատկությունների մասին: Այս պատճառով «վթար» և «բարդություն» հաս­կացությունների որոշակիացումը և ճշգրտումը ունի խիստ գործնական նշանակություն:

Վթար է կոչվում հորատանցքում գտնվող հորատման գործիքների, սարքերի, շրջա­պահ խողովակաշարի և այլ առարկաների նորմալ վիճակի չնախատեսված խախտումները, որոնք առաջացնում են տեխնո­լո­գիա­կան գործընթացի դադարեցում, իսկ վերացման համար` պահանջում  հատուկ աշխատանքներ:

Վթարի սկիզբը համարվում է նրա առաջացման պահը և ոչ թե նրա հայտնաբերման ժամանակը, քանի որ շատ հաճախ դրանք չեն համընկնում աշխատակազմի անուշադրության և հսկիչ-չափիչ սարքավորում­ների բացակայության պատճառով: Վթարի ավարտը տեխնոլո­գիական նորմալ գործընթացի շարունակության վերականգնումն է:

Բարդություն է կոչվում հորատանցքի նորմալ վիճակի խախտումը, որն ուղեկցվում է  հորատման դժվա­րացամբ կամ լրիվ դադարեցմամբ: Բարդությունների ժամանակ հորատ­ման արագությունն ընկնում է և նրա վերականգնման  համար պահանջվում են հատուկ աշխա­տանք­ներ՝ վերահորատում, տամպոնա­ցում, ցեմենտացում և այլն: Բարդու­թյուն­ների առաջացման պատճառները հիմնականում երկրաբա­նա­կան են (անոմալ ճնշմամբ և ջերմությամբ շերտեր, ջրատար հորիզոններ և այլն)  և միայն որոշ դեպքերում` երկրաբանատեխնիկական:

Մեծամասամբ բարդություններից հետո ծագում են վթարներ: Բար­դությունները կարող են վթարների պատճառ հանդիսանալ, եթե հորա­տանցքի նախագծման ժամանակ չնախատեսվեն արդյունավետ կան­խար­գելիչ միջոցառումներ:

>>

 

7.1 Վթարների առաջացման պատճառները և դասակարգումը

Վթարների առաջացման պատճառները կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ սուբյեկտիվ, երբ վթարը տեղի է ունենում աշխատակազմի մեղ­քով, և օբյեկտիվ, երբ կախված չէ աշխա­տա­կազմի գործողու­թյուններից: Սուբյեկտիվ պատճառները կարող են լինել՝

ա) գիտակցված, երբ անտեսվում են վթարների կանխարգելման ըն­դուն­ված միջոցառումները,

բ) աշխատակազմի անփոր­ձությունից և ցածր որակավորումից,

գ) աշխատանքի ցածր կարգապահությունից:

Օբյեկտիվ պատճառները լինում են`

ա) երկրաբանական (սորուն, փլզվող, ուռչող ապար­ներ, տղմահողեր (плывун), խոռոչներ, կլանման հորիզոններ, ջրագազաերևակումներ և այլն),

բ) տեխնիկական (հորատման սարքավորման և գործիքների անսար­քու­թյուն, կոտրվածք, ցածր որակ և ամրու­թյուն, կառուցվածքային թերություն, անթույլատրելի մաշում, էներգետիկական վատ բնութագրեր և այլն),

գ) տեխնոլոգիական (հորատման ռեժիմի պարամետրերի խախտում, լվացող հեղուկի, տամպոնաժային խառնուրդի և ցեմենտային լուծույթի բաղադրամասերի և բնու­թագրերի սխալ ընտրություն, հորատման, ամրակապման, տամպոնացման և ցեմեն­տացման տեխնոլոգիայի խախտում և այլն),

դ) կազմակերպչական (վթարների կանխարգելման ընդունված միջո­ցա­ռումների անտեսում, հորատ­ման սարքավորումների հաճախակի պարապուրդներ և դադարներ, աշխատանքի ցածր կարգապահու­թյուն, սպասարկող անձնակազմի անբավարար որակավորում, դիս­պետչերական ծառայության անկա­տարելիություն և այլն):

Փորձերը ցույց են տվել, որ վթարների 15-18 %-ը կրում են սուբ­յեկտիվ բնույթ: Այս պատ­ճա­ռով անհրաժեշտություն է առաջանում հո­րատողների և նրանց օգնա­կանների ավելի լավ ուսուցանում, որա­կա­վորման անընդհատ բարձրացում, աշխա­տանքային կարգապահության բարձրացում, մատակա­րարման հստակ կազմակերպում:

Հորատման ժամանակ վթարները հիմնականում առաջանում են`

ա) հանկարծակի և անսպասելի բարդություններից, օրինակ` պատերի փլզումից, խոշոր տեկտո­նական ճեղքերի կամ դատարկությունների առկայությունից,

բ) սարքավորումների, տեխնոլոգիական գործիքների` առավելապես հորատարկի ջարդվե­­լուց, որը տեղի է ունենում աշխատակազմի անուշադրության հետևանքով:

Դրանից խուսափելու համար անհրաժեշտ է ամեն անգամ ստուգել, ինչպես ամբողջ հորատարկի, այնպես էլ նրա առանձին մասերի՝ սյունակային, հորատման խողովակների և թագագլխիկի վիճակը:

Հորատման սարքավորումների ու գործիքի հետ կատարվող վթար­ները կապված են հորատման, սյունակային և շրջապահ խողովակների, ԱԳ-ի բանող ծայրի և վերամբարձ ճոպանի հետ:

Բացի այդ, վթարներ են կոչվում նաև հորատախորշը պատահական իրեր ընկնելու դեպքերը:

Վթարների վերացումը բարդանում է նրանով, որ հնարավոր չէ տեսնել ստեղծված իրավիճակը: Այս պատճառով մեծ ուշադրություն պետք է դարձնել վթարների կանխմանը (հեշտ է կանխել, քան վերացնել):

Հորատումը անընդհատ գործընթաց է, իսկ տարբեր բնույթի պա­րապուրդները բար­դաց­նում են հորա­տանցքի վիճակը: Այս պատճառով անհրաժեշտ է հստակ կազմակերպել հորատման աշխատանքները:

Վթարներ կարող են առաջանալ նաև մակերևութային սարքա­վո­րումների անսար­քու­թյունից: Այս պատճառով այն պետք է միշտ պահել սարքին վիճակում:

Ըստ հորատանցքում գտնվող շրջապահ խողովակաշարի, հո-րատ­ման գործիքի, սարքավորումների և այլ առարկաների խախտման բնույթի, վթարները կարելի է ստորաբաժանել 4 հիմնական խմբի`

1.                   խողովակների և ապարքայքայիչ գործիքների խզում (обрыв),

2.                   խողովակների և ապարքայքայիչ գործիքների բռնում (прихват),

3.                   ապարքայքայիչ գործիքների խարում (прижог),

4.                   խողովակների և ապարքայքայիչ գործիքների ետպարուրակում,

5.                   օտար առարկաների, հորատարկի կամ խողովակների անկում հորատանցք,

6.                   յուրահատուկ վթարներ` հիդրո և պնևմոհարվածիչների, տուրբո­հո­րատների հետ կապված վթարներ, հորատանցքում երկրաֆի­զիկա­կան ուսումնասիրությունների կատարման ժամանակ առաջացած վթարներ (մալուխի և երկրաֆի­զիկա­կան սարքավորումների (թեքա­չափ, խոռոչաչափ և այլն) բռնումը և անկումը),  հանուկի հիդրո­տրանսպորտային արկերով հորատելիս հաճախ տեղի ունեցող ներքին հանուկընդինչի ապահերմետիկացում և թագագլխիկում  հանուկի սեպում և այլն:

Կախված օգտագործվող գործիքից, վթարներն ըստ բնույթի բաժանվում են բազմաթիվ ենթախմբերի` հո­րատ­ման խողովակների խզում, միա­ցությունների խզում, սյունակային խողովակների խզում, շրջապահ խո­ղովակների խզում, ապարքայքայիչ գործիքի խզում և այլն: Խզման արտաքին տեսքը կարող է լինել ուղիղ, սեպաձև, պարուրաձև, պտուտակաձև: Հորատագործիքի բռնումները նույնպես բազմազան են՝ հո­րատ­ման խողովակների բռնում, միացությունների բռնում, սյունա­կա­յին խողովակների բռնում, ապար­քայ­­քայիչ գործիքի բռնում և այլն: Բռնում­ները կարող են կախված լինել շլամի առկայությունից, ապար­նե­­րի բնույթից, կավային կեղևի որակից, հորատանցք ընկած օտար առարկաներից, կոտորակից, կոտ­ր­ված կցորդիչների և ագույցների մասերից: Ըստ բռնման ձևի լինում են՝ վերին, կողային և ամբող­ջական:

Մյուս խմբերի վթարները այնքան էլ բազմազան չեն և մասամբ հա­մանման են վերը նշվածներն:

Բացի վերը նշված պատճառներից, կան բազմաթիվ անուղղակի գործոններ, որոնք մեծացնում կամ փոքրացնում են վթարների հավա­նականությունը (հորատման եղանակը, հորատման արագությունը, հո­րատանցքի կառուցվածքը և խորությունը, թեքման ինտենսիվու­թյու­նը, մեքենայացման և ավտոմատաց­ման աստիճանը, հսկիչ-չափիչ սարքա­վորում­ների առկայությունը և այլն):

>>

                                                                                                                                                                        7.2 Վթարների կանխարգելումը

       Վթարները կարելի է կանխարգելել դրանց առաջ բերող պատ­ճառ­ների դիմակայմամբ, պրոֆիլակտիկ միջոցառումների ներդրմամբ, հո­րատման սարքավորումների և գործիքների կատարելագործմամբ, հո­րատ­­ման տեխնոլոգիայի լավարկմամբ (օպտիմալացում), ինչպես նաև վթարային գործիքների և վթարների վերացման մեթոդների կատա­րելա­գործմամբ:

Վթարների ու բարդությունների կանխման պրոֆիլակտիկ միջոցա­ռումների իրականացման պատասխանատվությունը և ընդհանուր ղե­կավարումը դրվում է երկրաբանահետախուզական կազմակերպության գլխավոր ճարտարագետի վրա, որը վեց ամիսը մեկ  պարտավոր է անցկացնել արտադրատեխնիկական խորհրդատվություն: Երկրաբա­նական պատճառները գործնականում հնա­րավոր չէ վերացնել, սակայն պարբե­րաբար ուսումնասիրելով և վերլու­ծելով` կարելի է նվազա­գույնին հասցնել դրանց ազդեցությունը, մշա­կելով և ներդնելով տեխ­նիկական միջոցների և տեխնոլոգիական միջո­ցառումների համալիրներ:

>>

 

7.3 Նախազգուշական միջոցառումներ

1. Հորատման խողովակների  վթարներից հնարավոր է խուսափել` կիրառելով հետևյալ միջոցառումները.

·                   կատարել հորատման խողովակների աշխատանքի ճիշտ հաշվարկ,

·                   նոր ստացաված հորատման խողովակները, ԾՀԽ-ները և դրանց միա­­ցությունները ենթարկվում են ընտրովի արատանշման (դեֆեկ­տոսկոպիա),

·                   հորատման խողովակաշարում օգտագործել միևնույն որակի խողովակներ,

·                   հորատման խողովակների դիրքը հավաքածուում պետք է փոփոխ­վի ժամանակին և յուրաքանչյուր հավաքածուի համար, առանձին անձնագրերում, հաշվի առնվի դրանց աշխատաժամերը,

·                   պարբերաբար կատարել հորատման խողովակների մաշվածության չափումներ և դեֆեկտոսկոպիա: Ժամանակին փոխել այն տարրերը, որոնք հասել են սահմանային մաշվածության, չօգտագործել այնպի­սի խողովակներ, որոնց պատերը մաշված են 1մմ-ից ավելի,

·                   հաճախակի ստուգել խողովակների պարուրակների վիճակը և վնասվածները հանել  օգտագոր­ծումից

·                   խողովակաշարը հավաքելիս պահպանել թույլատրելի երաշ-խավորվող ոլորող մոմենտը, իսկ պարուրա­կային միացումները պատել հատուկ քսուքներով,

·                   հորատման ժամանակ ԱԳ-ի վրա ավելորդ ճնշում չգործադրել,

·                   հորատման խողովակների տրամագծերն ընտրել հորատանցքի տրամագծին մոտ, հատ­կապես ալմաստային հորատման ժամանակ,

·                   հորատման խողովակաշարի աշխատանքի պայմանների բարելավման համար օգտագործել ԾՀԽ-ներ,

·                   շփման ուժերը փոքրացնելու համար օգտագործել հատուկ քսուք­ներ և էմուլսիաներ,

·                   խողովակների խզումը կանխելու համար օգտագործել հսկիչ-չափիչ սարքավորումներ, ոլորող մոմենտի սահմանափակիչ, շարժիչի ավտոմատ անջատիչ,

·                   հորատման խողովակների անկումից խուսափելու համար ԻԲԱ-ի սարքավորումները պետք է պահել սարքին վիճակում,

·                   չթույլատրել իջեցվող խողովակաշարի կտրուկ արգելակում,

·                   հորատանցքից դուրս հանվող մոմերը տեղադրել յուղային վաննաներով մոմակալի վրա,

·                   պահպանել խողովակների տեղափոխման, բեռնման և բեռնա­թափման կանոնները,

·                   ԹՀԽ-ները, ՀՀԱ-ները, շահագործել համաձայն հատուկ հրահանգների,

·                   պարբերաբար ճնշափորձարկել հորատման շարասյունը ջրով, (6ՄՊա ճնշման տակ):

2. Շրջապահ խողովակների հետ կապված վթարները կարելի է կանխել` կիրառելով հետևյալ միջոցառումները.

·                   շաբլոնով ստուգել խողովակների և պարուրակների տրամագծերը,

·                   խողովակները իջեցնել, որքան հնարավոր է արագ:

3. Սյունակային խողովակների և ապարքայքայիչ գործիքների խզումների հետևանքով առաջացող վթարները կարելի է կանխել հետևյալ միջոցառումներով.

·         սյունակային արկի հավաքման ժամանակ պետք է ստուգել պարու­րակների վիճակը, մեխանիկական վնասվածքների առկայությունը և մաշվածության աստիճանը,

·         ապարքայքայիչ գործիքը չպետք է ունենա` ճեղքեր, լվացման խոր կանալներ, մատրիցայի կամ իրանի վրա քայքայման հետքեր, կարծրհամաձուլվածքային կտրիչները պետք է տեղադրված լինեն ամուր և ճիշտ,

·         հոլովակային հորատադրերում պետք է ստուգել եռակցման կարերի, կցորդիչային պարուրակների վիճակը, հոլովակների նորմալ պտտու­մը և դրանց լյուֆտը (խաղացք): Լյուֆտի առավելագույն մեծությունը առանցքի ուղղությամբ չպետք է գերազանցի 0,7մմ-ին, իսկ շառավիղային ուղղությամբ 0.2 մմ-ին,

·          հիդրոմանիտորային հորատադրերի կիրառման ժամանակ ստուգ­վում են փողրակների(насадка)վիճակը և դրանց ամրացման հու­սալիությունը,

·         կարծր համաձուլվածքային թագագլխիկների և հորատադրերի մաշ­վածությունը, ըստ արտաքին տրամագծի, չպետք է գերազանցի 1.5 մմ-ին, ալմաստային թագագլխիկներինը 0.5 մմ-ին,

·         հորատարկի կազմի մեջ պետք է օգտագործել կայունարար փոխանցիկ և տրամաչափային լայնիչ (калибратор)

·         խուսափել ապարքայքայիչ գործիքների հարվածներից աստիճան­ների և հորատախորշի վրա,

·         հորատանցքի փողը պետք է մշակել, որպեսզի վերացվի նախորդ երթից առաջացած տրամագծի փոփոխությունը,

·         հորատախորշը պետք է մաքրել ապարների կտորտուկներից և մետաղի մասնիկներից,

·         երթից առաջ թագագլխիկը պետք է զելել (приработывать) 10-15 րոպե:

>>

 

7.4 Նախազգուշացում հորատարկի բռնումներից

Հորատարկի բռնումները կապված են տվյալ երկրաբանական պայմաններում փլզումների, թափումների և ապարների ուռչման հետ, որոնցից հնարավոր է խուսափել` կիրառելով հետևյալ միջոցա­ռում­ները.

·         հորատումը կատարել առանց հանգստյան օրերի,

·         լվացումը ընդհատելու դեպքում գործիքը 4-6 մ վեր բարձրացնել հորատախորշից,

·         հորատման գործիքը հորատանցք իջեցնելիս լվացումն սկսել` 2-3 մ հորատախորշին չհասած,

·         հորատման խողովակաշարը նոր խողովակներով չերկարացնել, երբ հորատա­խորշում կա մեծ քանակությամբ շլամ:

·         հորատանցքը մաքրելու համար օտագործել համապատասխան պարամետրերով և բարձր որակի հորատման լուծույթ,

·         հետևել պոմպի արտադրողականությանը,

·         հորատանցքում պետք է պահպանել հաստատուն հիդրոստատիկ ճնշում,

·         հանկարծակի և ամբողջական կլանումների դեպքում անհրաժեշտ է հորատարկը անհապաղ բարձրաց­նել մակերևույթ, քանի որ հնա­րա­վոր են թույլ կայունության ապարների փլզումներ,

·         հորատարկի արագ բարձրացում և իջեցումը կարող է առաջացնել հիդրոդինամիկ հավասարակշռու­թյան խախտում` առաջ բերելով կլանումներ և թափումներ,

·         ԻԲԱ-ն իրականացնել համեմատաբար ցածր արագություններով,

·         հորատարկի բռնումներից խուսափելու կամ մեղմելու նպատակով կապված ճնշման անկումների և կավային կեղևի կպչելիության  (липкость) հետ, անհրաժեշտ է օգտագործել ձևավոր ԾՀԽ-ներ (քառակուսային, պարուրաձև)` միաժամանակ օգտագործելով ոչ մեծ խտության քսանյութեր,

·         ճոռագոյացումից խուսափելու համար պետք է աշխատել հորատ­ման ռեժիմի լավարկված պարամետրերով: Գոյացած ճոռերից ազատվելու համար կարելի է այդ հատվածը ամրակապել շրջապահ խողովակներով, լայնացնել տրամագիծը մինչև պահանջվող չափե­րը կամ լիկվիդացնել տորպեդահարումով,

·         ուղղորդված հորատանցքերում (կորության շառավիղը >150 մ-ից) հորատարկի հավաքակազմից  բացառել  ԾՀԽ-ները, կենտրոնա­ցու­ցիչները, սահմանափակել թեքման ինտենսիվությունը,

·          մետաղական մասնիկներով հորատարկի բռնումները բացառելու համար տվյալ հատվածը պետք  է  վերահորատել հատուկ ֆրեզնե­րով (այլ ոչ կարծրհամաձուլվածքային թագագլխիկներով), որոնք տալիս են ավելի բարակ տաշեղներ (стружка), որոնք հեշտությամբ հեռանում են լվացող լուծույթի օգնությամբ,

·         թագագլխիկի խարումից խուսափելու համար պետք է պարբերաբար հետևել լվացող լուծույթի որակին, կատարել հորատ­ման շարասյան ճնշափորձարկում: Հատկապես ալմաստային հորատման ժամանակ պետք է ուշադիր լինել շարասյան պարու­րակային միացությունների հերմետիկությանը:

>>

 

7.5  Նախազգուշացում հորատարկի և օտար առարկաների անկումից հորատանցք

Խուսափելու համար պետք է պահպանել հետևյալ կանոնները.

·         կարապիկի արգելակման լծակները պետք է ունենան սարքին վիճա­կում գտնվող սևեռակիչ հարմարանքներ,

·         անհրաժեշտ է ամեն օր հսկել արգելակման ժապավենների և կոճ­ղակների կարգավորման չափը, չթույլատրել, որ դրանց մեջ թափանցեն ջրեր, լուծույթներ, քսուքներ, նավթամթերքներ,

·         բոլոր դեպքերում ԻԲԱ-ի ժամանակ կարապիկի թմբուկի վրա պետք է թողնվի ճոպանի առնվազն երեք փաթույթ, ճոպանը պետք է բա­վա­րարի շահագործման պահանջներին, անընդհատ հսկվի և պար­բե­րաբար ենթարկվի արատադիտման,

·         էլևատորներն անհրաժեշտ է զինել հարմարանքներով, որոնք կբացառեն դրանց ինքնակամ բացվելը,

·         տակդիր եղանների նստվածքային բնիկի մաշվածությունը չպետք է գերազանցի 2-5 մմ-ը,

·         հորաբերանը հորատման ժամանակ և հատկապես հորատարկի բարձրացումից հետո անհրաժեշտ է ծածկել հատուկ հարմարանքներով:

           >>

 

7.6 Վթարների վերացման գործիքներ  

Վթարային գործիքները, անկախ աշխատանքների բնույթից, միշտ պետք է լինեն հորատման վայրում:

Վթարները վերացնելու հիմնական գործիքներն են.

ա) ամբարձիչ: Շրջապահ խողովակները հանելու, ինչպես նաև ուժեղ բռնված գործիքները հանելիս օգտագործում են ամբարձիչ  (домкрат) :Լինում են պարուրակային և հիդրավլիկական, սակայն լայն տա­րա­ծում ունեն վերջինները, որոնք ավելի հուսալի են և հնարա­վո­րություն են տալիս հսկել խողովակների ձգվածությունը: Խորհուրդ է տրվում ամբարձիչներն օգտագործել այն դեպքերում, երբ բռնման ուժը ցածր է խողովակների թույլատրելի բեռնվածքից:

բ) վիբրատորներ: Բռնումները ավելի արագ վերացվում են, երբ օգ­տագործում են վիբրատոր­ներ: Ոչ խորը հորատանցքերում օգտա­գոր­ծում են մակերևութային վիբրատորներ և վիբրամուրճեր, իսկ խորը հո­րատանցքերում` խորշային: Խորշային  վիբրատորները լինում են մե­խանիկական և հիդրավլիկական: Առավել լավ արդյունք են տալիս հիդ­րավլիկական վիբրատորները:

գ) ներպարուրակահան (մետչիկ, Նկ.  27,28) օգտագործում են հորատման, սյունակային և շրջապահ խողովակ­ներ  բռնելու համար, այդ պատ­ճա­ռով մետչիկների չափերը լինում են տարբեր` կախված օգտագործման նպատակից: ՈՒնեն կոնական մակերես, որի վրա արված է աջ կամ ձախ պարուրակ և երկայնական ակոս, այնպես որ ստեղծում է կտրող եզր պտտման ուղղությամբ: Ակոսները ծառայում են տաշեղների հեռաց­ման համար: Հորատման խողովակները բռնելու համար մետչիկներն ունե­նում են ուղղորդ ձագար:

դ) որսիչ զանգ, (Նկ.29) օգտագործում են խողովակներ կամ ոչ մեծ չա­փե­րի այլ գործիքներ բռնելու և հանելու համար: Ներքին կոնական մակե­րևույթին արված է աջ կամ ձախ պարուրակ և երկայնական ակոսներ: Մեծ տրամագծով հորատանցք իջեցնելիս միացվում է ուղղորդ ձագար:

 ե) որսիչ կեռ, օգտագործվում է հորատանցքում մնացած խողովա­կի թեքված ծայրը հորատանցքի կենտրոն բերելու համար:

զ) սարդ (Նկ. 29), օգտագործվում է հորախորշը պատահաբար ընկած մանր գործիքներ բռնելու և բարձրաց­նելու համար: Դա սովորական խողովակ է, որի մի ծայրի վրա երկայնական ուղղու­թյամբ արված են 10-15 սմ երկարությամբ ատամներ: Գործիքը հորատախորշ հասնելուց հետո ճնշում գործադրելու հետևանքով սարդի ճանկերը փակվում են` բռնելով հանման ենթակա առարկան:

 

է) հարվածող թակը թուջից պատրաստված 50կգ քաշով գլան է: Օգտագործում են, երբ հո­րատագործիքը բռնված է հորատանցքի մեջ: Խողովակի վերևի ծայրը հագցնում են թակի անցքի մեջ, ապա ճոպանի ծայրը կապելով թակի շղթայից` սկսում են հարվածել դեպի վեր:

ը) դրոշմը (կնիք, печать), օգտագործվում է` վթարված առարկայի վիճակը և դիրքը պարզելու համար: Կնիքի արտաքին մակերևույթը մա­ծուցիկ է: Կնիքը հորատանցք է իջեցվում շատ դանդաղ և երբ հպվում է վթարված առարկային, անմիջապես բարձրացնում են վերև և դրոշմված հետքով որոշում առարկայի դիրքը:

թ) հիդրավլիկական ինքնաանջատվող խողովակաորսիչ(Նկ. 31): Զանգերը և մետչիկները համար­վում են չանջատվող գործիքներ: Եթե գործիքը խողովակին միացված է և մեծ ուժ գործադրելով հնարավոր չէ խողովակները դուրս հանել,ապա օգտագործում են անջատվող խողովակաորսիչներ, որոնցից առավել լայն տա­րածված են հիդրավլիկական խողովակաորսիչները (ТГ):

ժ) հիդրավլիկ խողովակահատով(Նկ. 32), կտրում են շրջապահ խողո­վակ­ները և հորատանցքից հանում մաս-մաս:

 

ի) որսիչ օվերշոտ (Նկ. 33): Եթե խզված գործիքը չի բռնվում, ապա օգտագործում են որսիչ օվերշոտներ (овершот), որոնք բռնում են կցորդիչից կամ ագույցից:

լ) ֆրեզ(Նկ. 34) , նախատեսված են խողովակները ֆրեզելու համար: Երբ խողավակի բռնումը այնքան ուժեղ է, որ հնարավոր չէ դուրս հանել, ապա նպատակահարմար է (հատկապես երբ խողովակը կարճ է) խողովակը ֆրեզել` վերածելով մանր տաշեղների: Շրջապահ խողովակների սեղմված մասերը տրամաչափելու(калибровка) համար օգտագործում են կոնական ֆրեզներ:

խ)մագնիսական ծուղակ(Նկ.  35), նախատեսված է հորատա-խորշում գտնվողերկաթե փոքր առարկաներ որ­սա­լու և մակերևույթ բարձրացնելու հա­մար: Ապամագնիսացումից խուսափելու համար պետք է հեռու լինի ջեր­մու­թյունից և էլեկտրական դաշտից:

Երբ այս գործիքներով չի հաջողվում ազատել բռնված գործիքը, կատարում են հետևյալը` ձախ պարուրակներով խողովակների օգնությամբ անջատում և բարձրացնում են բոլոր խողովակները, ապա հորատանցք են իջեցնում սյունակային մեկ այլ խողովակ, կարծր համաձուլվածքային թագագլխիկով, որով աստիճանաբար կտրվում և դուրս է հանում փոխանցիկը, անհրաժեշտության դեպքում` ամբողջ սյունակային խողովակը:

>>

 

7.7  Վթարների վերացման տեխնոլոգիան և եղանակները

Ցանկացած վթարի վերացման հաջող ընթացքը հիմնականում որոշվում է հորատա­գոր­ծիքի, սարքերի կամ հորատանցքում հայտնված օտար առարկաների դուրս հանելու ճիշտ մեթոդի ընտրությունից, որը կախված է վթարի տեսակից և երկրաբանատեխնիկա­կան պայման­ներից:

Անհրաժեշտ է ժամանակին բացահայտել վթարը` հետագա բարդություններից խուսա­փելու համար: Անհրաժեշտ է, որ հորատողը ան­ընդատ ուշադրությամբ հետևի տեխնոլոգիական գործընթացի ընթաց­քին, հսկիչ-չափիչ սարքավորումների ցուցմունքներին, լվացող հեղուկի շրջանառությանը, հստակ իմանա հորատարկի կազմը,չափերը և տեխ­նիկական վիճակը, հորատանցքի կառուցվածքը և երկրաբանատեխ­նի­կական պայմանները:

Ցանկացած վթարի առաջացման մասին հորատողն անմիջապես պետք է  տեղեկացնի դիսպետչերին, որը դրա մասին տեղեկացնում է հորատման վարպետին և գլխավոր ճարտարագետին:

Վթարների հետաքննությունը կատարում է հորատողը` վթարների բնույթի, նրա բարդության աստիճանի որոշման նպատակով, հորատող վարպետը` վերացվող վթարի բարդացման կամ բարդ վթարի առա­ջաց­ման դեպքում նրա վերացման աշխատանքային պլան կազմելու հա­մար, գլխավոր ճարտարագետի նախագահությամբ  մշտապես գործող հանձնաժողովը` շարտ բարդ վթարների դեպքում: Բոլոր բարդ վթար­ները հետաքննվում են առաջացման պահից 24 ժամվա ընթացքում:

Վթարը հայտնաբերելուց հետո անհրաժեշտ է որոշել` վթարի ճշգրիտ խորությունը, հավանական պատճառները, ձևը և տեսակը, հո­րատանցքում մնացած խողովակի վերևի ծայրի դիրքը, շրջանառության վերականգման հավանականությունը, հորատանցքի իրական վիճակը և հատկապես վթարի հատվածը, շլամի առկայությունը, թեքված հատ­վածների առկայությունը, վթարի բնութագրային այլ հանգամանքներ` թույլատրվող բեռնվածքը որսիչ գործիքի և այլ սարքա­վո­րումների վրա, նախկինում տեղի ունեցած վթարների վերացման աշխատանքների նկարագրությունը: Բարդ վթարների վերացումը պետք է սկսել միայն նրա բազմակողմանի և կոնկրետ ուսումնասիրությունից, տնտեսական հիմնավորումից և ձեռնարկության գլխավոր ճարտարագետի կողմից հաս­տատված պլանը ունենալուց հետո: Բարդ վթարների ու բարդությունների վերացման աշխատանքների իրականացումը, առանց նրանց վերացման պլանի, արգելվում է:

Բարդ վթարների դեպքում, որոնց վերացումը ըստ նախատեսված նախնական պլանի չի հաջողվում, անհրաժեշտ է բացել «Վթարի գործ», որում պետք է կենտրոնացնել ամբողջ տեխնիկական փաստաթղթերը, որոնք կապված են վթարի վերացման աշխատանքների կատարման հետ`

-               հորատանցքի երկրաբանական և տեխնիկական կտրվածքը` նշելով շեղման անկյունը, վթարի առաջացման ակտը,

-               հորատանցքում թողնված արկի տարրերի ենթադրվող դիրքի սխեման` դրանց չափերով,

-               վթարների վերացման պլանները, նախապես ընդունված աշխա­տանքային հանձնաժողովի կողմից և հետագայում գիտատեխ­նի­կական խորհրդի որոշման հիման վրա,

-               այլ փաստաթղթեր, որոնք վերաբերում են վթարին (վթարի կամ նրա բարդացումների մեջ մեղավոր անձանց բացատրություն, տեղեկու­թյուններ խոռոչաչափման մասին, վթարների վերացման ամբողջ ժամանակշրջանում մեկնաբանված դիագրամաներ և այլն):

>>

 

7.8  Խզումների և հորատման գործիքի ետպարուրակման վերացումը

Խզում կոչվում է հորատանցքում այն վթարը, որը բնութագրվում է հորատարկի տարրերի ամբողջականության խախտմամբ: Հորատման խողովակաշարի խզման պահը որոշում են պոմպի մանոմետրի վրա ճնշման անկմամբ, արկի, ինչպես նաև խողովակաշարի պտտման հզորության նվազմամբ, հորատանցքի խորացման դադարով: Շրջա­պահ խողովակների խզման դեպքում ԻԲԱ-ի ժամանակ կպչում է վնաս­ված տեղամասերին, հորատախորշում մեծանում է շլամի քանակը:

Հորատման խողովակները ետպարուրակվում են հորատարկի իջեցման ժամանակ, եթե պարուրակային միացումները բավարար չեն ձգված: Հորատման խողովակների ետպարուրակման երկրորդ դեպքը` պտտիչի կանգ առնելուց հետո գործիքի բռնումն է: Այդ ժամանակ հորատման խողովակաշարի միջին  մասը առաձգական ուժերի ազդեցության տակ սկսում է պտտվել հակառակ ուղղությամբ` ետպարուրակելով խողովակները մեկ կամ մի քանի միացումներում:

Շրջապահ խողովակները հետպտուտակվում են ինչպես շարասյան վերևի, այնպես էլ ներքևի մասերում: Խողովակաշարի վերին մասում հետպտուտակում տեղի է ունենում պարուրակների ոչ ամուր միացման և հորատանցքի պատերի հետ խողովակների կապի բացակայության դեպքում: Շրջապահ խողովակաշարի ներքևի մասի հետպտուտակում տեղի է ունենում կալունի կոշտ հենարանի կորստի արդյունքում:

Խզումները և հորատման գործիքի ետպարուրակումները համարվում են վթարների համեմատաբար հասարակ ձևեր: Եթե անձնակազմը ժամանակին է նկատում վթարը և հորատախորշում բացակայում է շլամը, ապա դրա վերացումը կատարվում է հետևյալ հաջորդա-կանությամբ`

1.       խողովակաշարի վերևի մասը արագ բարձրացվում է մակերևույթ, չափվում է խզման կամ ետպարուրակման խորությունը և ընտրվում է վթարային գործիքը,

2.       չհասնելով 1-1.5 մ մինչ խզում կամ ետպարուրակում, դադա­րեց­վում է իջեցումը և միացվում է պոմպը, վթարային գործիքը շլամից մաքրելու նպատակով,

3.       վթարային գործիքը զգուշորեն իջեցվում է հորատանցքում թողված հորատման գործիքի վրա,

4.       վթարային գործիքը  միանում է հորատման խողովակի խզված կամ ետպարուրակված մասի հետ,

5.       եթե գործիքը դուրս չի հանվում, անհրաժեշտ է վերականգնել լվացող հեղուկի շրջապտույտը,

6.       վթարային գործիքի բռնման դեպքում սկսվում է նրա լվացումը:

Որսիչ հավաքածուն վթարային գործիքի հետ միացնելու անհաջող փորձի դեպքում անհրաժեշտ է դրոշմման օգնությամբ պարզել վիճակը հորատանցքում: Խոռոչից վթարային գործիքի վերին մասը դուրս հանելու անհնարինության և նրա հետ միացման դեպքում վթարային շարասյան վերին մասը կտրվում է թագագլխիկով (ամրանավորված կարծր համաձուլվքածային կտրիչներով):

ՀՀԱ-երով հորատման ժամանակ առավել բնութագրական վթարներն են` խողովակների և ագուցային միացումների խզումները, իսկ խզումների վերացման մեթոդիկան նույնն է, ինչ որ սովորական սերիական գործիքի դեպքում:

>>

 

7.9. Չանջատված խողովակաշարի դեպքում բռնելու վերացնելու առանձնահատկությունը

Հորատանցքում վթարը, որը բնութագրվում է հորատարկի շարժ­ման լրիվ  կամ մասնակի դադարով, կոչվում է բռնում: Վթարի այս տե­սակը ամենատարածված և աշխատատարն է և հաճախ պատճառ է հանդիսանում խողովակների խզման, ետպարուրակման և այլն: Բռնու­մը բնութագրող նշաներն են` հորատարկի պտտման և տեղաշարժման անհնարինությունը կամ դժվարությունը, պոմպի մոնոմետրում ճնշման բարձրացումը, լվացող հեղուկի շրջանառության նվազումը կամ լրիվ դադարը: Բռնումից անմիջապես հետո հորատման անձնակազմը, չանջատելով պոմպը, պետք է փորձի ազատել խողովակաշարը վերիվա­րումներով և պարբերաբար պտտումով: Վերիվարում է նշանակում խո­ղովակաշարի պարբերաբար ձգումը և բեռնաթափումը:

Շրջապտույտի վերականգնում և հորատանցքի ինտենսիվ լվա­ցում: Բռնված հորատարկի ազատումը վերիվարումով կամ պտտելով` նպատակահարմար է կատարել միաժամանակ հորատանցքի ինտեն-սիվ լվացմամբ և շրջապտույտի վերա­կանգնմամբ: Այդ գործողու-թյունները կարող են կատարվել հորատման ­կայանքի պոմպով: Խցանման լվացումը հեշտացնելու համար պոմպի մատուցումը պետք է ավելացնել աստիճանաբար: Շրջապտույտի վե­րականգնումը չի հաջողվում այն ապարներում, որոնց հիդրոճեղքման համար անհրաժեշտ  է ավելի ցածր ճնշում, քան խցանի ողողման համար:

Բռնման վերացումը լվացող արկի օգնությամբ: Լվացող արկը  հորատման խողովակաշար է, ինչն իջեցնում են հորատանցքում գտնվող բռնված հորատման խողովակների մոտ: Լվացող հեղուկի ին­տենսիվ լվացում կատարելով` հորատանցքից հեռացնում են շլամը և կատարում հորատանցքի փողի մաքրում: Երբեմն դրանից հետո վերականգնվում է լվացող հեղուկի շրջապտույտը:

>>

 

7.10 Բռնելու վերացնելու տեխնոլոգիան հորատման խողովակների հետպտուտակումով

Ձախ պարուրակային գործիքով, աջ պարուրակով հորատման խողովակի անջատման գործընթացը բարդ չէ: Սակայն անջատման ընթացքում գլխավոր ուշադրությունը պետք է հատկացնել անվտանգության տեխնիկայի կանոններին: Վթարի վերա­ցումը անջատումից հետո կարող է ընթանալ տաբեր ձևերով: Այժմ օգ­տագործվում են հետևյալ հիմնական եղանակները` բռնված գործիքի հորատում, հորատում սյունակային խողովակի մեջ, հորատանցքում թողված սյունակային հավաքակազմի տարրերի և օտար առարկաների ֆրեզում:

Բռնված գործիքի վերահորատում: Սյունակային հավաքակազմի վերահորատումը համարվում է վթարների վերացման բավականին տարածված մեթոդներից մեկը: Դրա էությունը հետևյալն է: Եթե ամրակապելուց հետո տրամագծային պաշար չի մնացել, հորատանցքից հանվում է շրջապահ խողովակի վերջին սյունը, հորատանցքը խորացվում է մինչև բռնված գործիքը: Այնուհետև ազատված գործիքը բարձրացվում է մակերևույթ: Ելնելով տվյալ պայմաններից`  բարձրացումը կատարվում է տարբեր եղանակներով:

Վթարային հորատանցքում լրացուցիչ փողի հորատում: Վթար­ների վերացումը հորատանցքի փողի արհեստական թեքման եղանա­կով կա­տարվում է այն դեպքերում, երբ հորատախորշում իրար վրա գտնվում են 2 կամ 3 սյունակային հավաքակազմ և այլն: Այդպիսի բարդ վթար­նե­րի վերացումը այլ եղանակով կլինի ավելի աշխատատար և թանկ:

>>

 

7.11 Հորատման խողովակների վթարների վերացումը

Խողովակների վթարները տեղի են ունենում`

ա) կտրվելու հետևանքով, կախված պարուրակների մաշվածությունից,

բ) ետպարուրակվելու հետևանքով, կախված վատ պարուրակումից,

գ) հորատագործիքի անկման հետևանքով, կապված ճոպանի կտրման, խողովակադարձի ետպտտման և խողովակաբռնիչի թուլացման հետ:

Վթարը հեշտությամբ հայտնաբերվում է`

ա) մանոմետրի ճնշման անկումով,

բ) հորատագործիքի պտույտների թեթևացումով:

Վթարը վերացնելու համար պետք է պարզել խողովակի վերևի ծայ­րի դիրքը, եթե կոտրվածք է` կոտրվածքի ձևը, որը կատարվում է կնիքի օգնությամբ: Եթե պարզվել է, որ խո­ղովակի վերին ծայրը կպած է հորա­տանցքի պատերին, իջեցվում է որսիչ կեռը` խո­ղո­վակը կենտրոն բերելու համար և վեր բարձրացվում: Կախված ծայրի վիճակից` հորա­տանցք են իջեցնում կամ որսիչ զանգը կամ մետչիկը: Մետչիկի օգ­նու­թյամբ վթարի վերացմա­ն աշխատանքները հեշտացնելու համար հա­ճախ հարկ է լինում օգտագործել ուղղորդ ձագարը:

>>

 

 

7.12 Սյունկային խողովակների վթարների վերացումը

Բազմազան են սյունակային խողովակների հետ կապված վթար­ները, որոնք կարելի է բաժանել երկու խմբի` բռնում և անկում:

Բռնումը տեղի է ունենում`

ա) մեծ քանակությամբ շլամի նստվածք առաջանալուց,

բ) հորատանցքի պատերի փլզումից,

գ) սյունակային խողովակում հանուկի սեպման հետևանքով,

դ) խողովակի և հորատանցքի մեջ մեծ քանակությամբ կոտորակի հա­տիկներ (կոտորա­կա­յին հորատում) կամ կողմնակի իրեր ընկնելու և սեպվելու հետևանքով:

Անկումը տեղի է ունենում`

ա) երբ սյունակային խողովակը պոկվում է խողովակաշարից,

բ) ԻԲԱ-ի ժամանակ, սյունակային խողովակի անկումից:

Այս դեպքում նույնպես պետք է պարզել վթարի տեղը, խողովակի վիճակն ու դիրքը: Եթե վթարը ծագել է շլամի նստվածքից, պետք է լվացման միջոցով հանել ամբողջ շլամը: Դրա համար պոմպը աշ­խա­տեցնում են ամբողջ հզորությամբ` միաժամանակ փորձելով բռնված գործիքը ազատել: Եթե չի ստացվում ձախ պարուրակով խողովակ­նե­րով քանդում և բարձրացնում են խողովակները, հետո ավելի մեծ տրա­մագծով սյունակային խողովակի միջոցով հանում են, որն իր մեջ է նե­րա­ռում վթարվածը: Սա կիրառվում է, երբ հորատանցքի տրամագիծը հնարավորություն է տալիս, իսկ երբ չկա նման հնարա­վո­րություն, այլ խողովակի և կարծր համաձուլվածքային թագագլխիկի միջոցով կտրում են սյունակային խողովակը:

Երբ վթարն առաջացել է սյունակային խողովակը հանուկի հետ սեպվելուց` դիմում են հարվածող թակի օգնությանը, եթե չի օգնում, ապա փոքր տրամագծի թագագլխիկով փորձում են շրջանցել և դուրս հանել հանուկը: Երբ վթարը ծագել է հորատանցքում սյունակային խողովակի սեպվելու հետևանքով, նույնպես դիմում են հարվածող թակի օգնությանը:

Եթե վթարը տեղի է ունեցել սյունակային խողովակի պոկվելու և հորատախորշում մնալու հետևանքով, որը կախված է խողովակների և փոխանցիկների պարուրակների մաշվածու­թյունից, դիմում են վերը նշված եղանակներից որևէ մեկի օգնությանը: ԻԲԱ-ի ժամանակ սյու­նակային խողովակի անկումը, որը տեղի է ունենում խողովա­կաբռնիչի, խողովակադարձի խափանվելու կամ անձնակազմի անուշադրու­թյան պատճառով, նույնպես կատարում են վերը նշված որևէ եղանակով:

Սյունակային խողովակի ներսի հորատում: Սյունակային խողովակների ներսի հորատումը օգտագործվում է կարծր ապարների անցման ժամանակ:  Վթարների վերացումը այս եղանակով ունի գործողությունների կատարման հետևյալ կարգը` հորատման խողովակաշարն առանձնացնելուց հետո, փոխանցիկը կտրում են կամ ֆրեզում, թագագլխիկը  խորացվում է բռնված սյունակային խողովակից 5-10 մ ավելի ցածր: Գործիքը բարձրացնելուց հետո իջեցնում են որսիչ գործիքը և դուրս հանում հորատանցքում թողված սյունակային խողովակը:

Սյունակային խողովակի ֆրեզում: Բռման վերացման այդ մեթոդը հիմնականում օգտագործվում է պինդ ապարներում (VI և ավելի բարձր կարգի ապարներում):

>>

 

       7.13 Ապարքայքայիչ գործիքի հետ տեղի ունեցած վթարների վերացումը

Լինում են նաև ապարքայքայիչ գործիքի` թագագլխիկի կամ հորատադրի վթարներ: Վթարվում են մեծ մասամբ լինում է թագագլխիկը և սյու­նակային խողովակը: Իսկ եթե մնացել է միայն գործիքը, ապա հա­նում են որսիչ զանգի միջոցով, իսկ եթե ավելի բարդ է, օրինակ` պա­րու­րակների կոտրում օգտագործում են ֆրեզային թագագլխիկ: Ապարքայքայիչ գործիքի հիմնական վթարը խարվելն է: Խարվելու հիմնական պատճառը թագագլխիկի անսարքության արդյունքում լվացող հեղուկի ոչ բավարար մուտքը կամ լրիվ դադարումն է, ինչպես նաև հորատման խողովակաշարում մաշված պարուրակային միացումներով կամ ճեղքերով հորատման լուծույթի արտահոսքը: Խարումը ուղեկցվում է ոլորող մոմենտի կտրուկ աճով, հորատման պոմպի մղման գծում ճնշման անկմամբ, արդյունքում տեղի է ունենում խզում:

>>

 

       7.14 Շրջապահ խողովակների հետ կապված վթարների վերացում

Հորատանցքում մնացած շրջապահ խողովակը բարձրացնում են համապատասխան տրամագծի մետչիկի կամ հիդրավլիկական խողո­վակաբռնիչի օգնությամբ: Հաճախ բարդացումների հետևանքով սովո­րական եղանակներով հնարավոր չէ բարձրացնել և դիմում են ամբարձիչի օգնությանը:

Շրջապահ խողովակների ճմլումների և խզումների վերացումը: Շրջապահ խողովակների ճմլվածքն ուղղվում է տարբեր տեսակի շտկոցների կամ հատուկ ֆրեզների օգնությամբ: Դրանց արտաքին տրամագիծը պետք է 5 մմ-ով փոքր լինի շրջապահ խողովակների ներքին տրամագծից:

խզումների վերացումը կարելի է կատարել բազմաթիվ եղանակներով`

ա) ամբողջ խողովակաշարի փոխարինմամբ,

բ) հորատանցքի ամրակապմամբ ավելի փոքր տրամագծի խողովակ­ներով,

գ) վերևի հատվածի բարձրացումը, վնասված խողովակի հեռացումը, նոր խողովակի իջեցումը և միացումը մնացած մասի հետ:

Բռնված շրջապահ խողովակի ազատում: Շրջապահ խողովակի բռնվելու դեպքում իջեցման ժամանակ անհրաժեշտ է անմիջապես վե­րականգնել լվացող հեղուկի շրջապտույտը և խողովակաշարի վերիվարումը, եթե դա դրական արդյունք չի տալիս, կարելի է օգտագործել այլ մեթոդներ:

Շրջապահ խողովակաշարի ներքին մասի ետպարուրակումը: Հաճախակի հանդիպող վթարներից մեկը խողովակաշարի ներքնամասի ետպարուրակումն է, որը տեղի է ունենում, երբ վերջինս կապ չունի հորատանցքի պատերի հետ և հորատախորշին չի հենվում: Շրջապահ խողովակների անջատվող մասը սովորաբար գնում է ներքև, իսկ վեևինը տեղադրվում է հորատանցքի առանցքից թեքված`  խոչընդոտելով սյունակային հավաքակազմի անցմանը: Այդպիսի վթարների վերացման եղանակները տարբեր են: Եթե ետպարուրակված խողովակաշարի պարուրակը անջատված տեղում վնասված չէ, ապա պետք է փորձել դրանք միացնել: Այնուհետև, չհանելով հորատման խողովակները հորատանցքից, շարասյան վերին մասը միացնում են ներքնամասին: Երբ ներքնամասի վերևը ջարդված է, հաջորդաբար բարձրացնում են երկու սեկցիա, փոխարինում փչացած տարրերը և խողովակաշարը նորից իջեցնում են: Այս մեթոդը կարող է օգտագործվել այն դեպքում, երբ հորատանցքի պատերը կազմված են բավականին ամուր ապարներից: Եթե ներքին սեկցիան բռնվել է ուժեղ, իսկ նրա վերևը դեֆորմացված է, ուրեմն պետք է բարձրացնել ազատ սեկցիան ձախ պարուրակային գործիքով, ետպարուրակել շարքից դուրս եկած խողովակը և հանել մակերևույթ: Հետագայում կարելի է օգտագործել հետևյալ երաշխավորվող եղանակներից մեկը`

ա) խողովակաշարի վերնամասը իջեցնում են հորատանցք և պտտեց­նում են թողված խողովակների վրա: Այնուհետև հորատվում է խցանը:

բ) եթե ապարները կայուն են, ապա հորատման խողովակաշարի վրա իջեցնում են հատուկ կցորդիչ երկու պարուրակով. ներքին` շրջապահ խողովակների համար և վերին` փոխանցիկի համար, որը իր հերթին ներքևում ունի ձախ պարուրակ, իսկ վերևում` աջ:

>>

 

   7.15 Ամբարձիչ ճոպանների հետ կապված վթարների վերացումը

Հաճախ գերլարվածության հետևանքով (սովորաբար վթարները վերացնելիս) ճոպանը կտրվում է և գործիքի հետ միասին ընկնում հորատանցք: Այս դեպքում օգտագործում են «խցանահան» գործիք:

 

7.16 Հորատարկի և կողմնակի իրերի անկում

Հորատանցք կողմանկի իրերի անկումը սովորաբար տարբերվում է այդ իրերը դուրս հանելու առանձնահատկությամբ և բարդությամբ, դրա համար այդպիսի վթարների վերացման պլանները յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում պետք է յուրահատուկ լինեն:

Որպես կանոն, հորատանցք ընկնում են հորատման և փակա­նա­գործի գործիքներ, որոնք օգտագործվում են հորա­բե­րա­նի մոտ աշխատելու ժամանակ: Հորատանցք կողմնակի իրերի անկման հիմնական պատճառը սպասարկող անձնակազմի անփութությունն ու սարքավորման շահագործման կանոնների խախտումն է: Հորատանցք կողմնակի իրերի անկումը կարող է ծանր վթարների պատճառ հանդիսանալ:

Հորատանցք ընկած իրերը դուրս են հանում հատուկ որսիչ գործիքով, որսիչ սարդով կամ մագնիսական որսիչներով: Խոշոր իրերը հորատախորշում քայքայում են ֆրեզներով կամ տորպե­դահարում են:

Հորատանցքում սարքավորումը թողնելու դեպքում վթարը վերացնում են հետևյալ կերպ`

-               որոշում են սարքավորման գտնվելու տեղը,

-               սարքը դուրս հանելու համար իջեցնում են որսիչ սարդը,

-               մետաղական իրերը և սարքավորումները, որոնք արժեք չեն ներկայացնում վերահորատում են:

300 մմ-ից ավելի երկարությամբ սարքավորումները երաշխավորվում է դուրս հանել որսիչներով:

Հետախուզական հորատման պրակտիկայում հանուկի անկում հորատանցք հազվագյուտ է լինում, դրա համար այդ տիպի վթարը կանխելու համար անհրաժեշտ է կիրառել սարքին ամբարձիչ հարմա­րանքներ և փակել հորաբերանը գործիքը բարձրացնելուց հետո:

Եթե տեղի է ունեցել հորատարկի անկում, այդ վթարը վերացնելու համար չափում են ընկած հորատարկի վերևի մասի գտնվելու խորությունը և հավաքում որսիչ գործիքը, իսկ այնուհետև գործում են նույն հաջորդականությամբ, ինչպես նկարագրված է հորատարկի ետպարուրակման դեպքում:

Հորատանցք ընկած կողմնակի իրերը կամ նախկինում վերահորատված խողովակների բեկորները հաճախ չեն իջնում մինչև հորատախորշ, այլ մնում են խոռոչներում, ճեղքերում, ելուստների վրա: Դրանց դիրքը որոշում են էլեկտարաչափման օգնությամբ: Այնուհետև, հորատանցքի այդ միջակայքը մշակում են հորատանցքի մաքրման համար հարմարանքով կամ հատուկ հորատադրով: Եթե  դա դրական արդյունքներ չի տալիս, նշված գոտում պայթեցնում են (տորպե­դահարում), իսկ հորատանցքի փողը նորից մշակում են մինչև հորատախորշ:

Կտրված կարոտաժային մալուխը դուրս են հանում որսիչ ցցի կամ մալուխ բռնելու հատուկ հարմարանքների օգնությամբ:

>>

8 Հորատման հիմնական ցուցանիշները: Նոր տեխնիկայի և հորատման առաջավոր եղանակների կիրառման շահավետության գնահատումը

8.1 Հորատանցքերի հորատման գործընթացի հիմնական ցուցանիշները պինդ օգտակար հանածոների հետախուզման ժամանակ

Հորատման աշխատանքների վիճակի վերլուծության և արտադրո­ղականության բարձրացման որոշման կայացման համար կիրառվում է տեխնիկատնտեսական ցուցանիշների հետևյալ հիմնական համա­կարգը.

1)                  ցուցանիշներ, որոնք բնութագրում են հորատման իրական երկրաբանատեխնիկական պայմանները,

2)                  աշխատանքային ցուցանիշներ, որոնք բնութագրում են ժամանակի և աշխատանքային ռեսուրսների ծախսերը,

3)                  տեխնիկական ցուցանիշներ, որոնք բնութագրում են տեխնիկական ռեսուրսները  և հորատման եղանակները,

4)                  տնտեսական ցուցանիշներ, որոնք բնութագրում են արտադրության տնտեսական կողմը:

>>

 

8.2  Հորատման իրական երկրաբանատեխնիկական պայմանները բնութագրող ցուցանիշները

1.         Երկրաբանական պայմանները բնութագրվում են երեք տվյալ­ներով` երկրաբանահետախուզական աշխա­տանքների փուլով, օգտա­կար հանածոյի կոնկրետ տեսակով, հետախուզական հորատման իրա­կանացմամբ ապա­հովելով պաշարների աճ (%-ով):

2.         Ըստ խորության հատվածների ավարտված հորատանցքերի թիվը (տարվա ընթացքում), ինչը ներկա­յաց­վում է երկրաբանական ծա­ռայության տվյալների հիման վրա և համարվում է երկրաբանական  պայ­ման­ների առաջին հիմ­նական օբյեկտիվ բնութագրերից մեկը: Խորության հատվածները`մինչև 100; 300; 500; 650; 1200; 1500; 2000 և այլն:

3.         Հորատանցքի միջին վիճակագրական խորությունը (Lփ) խորության յուրաքանչյուր հատվածի (L i) համար և դիտարկվում է հետևյալ բանաձևով`

որտեղ Vա և Cա -ն համապատասխանաբար ավարտված հորատանցքե­րի հորատման ծավալն ու թիվն է վերլուծության ժամանակա­հատվա­ծում (եռամսյակ, տարի և այլ):

     4. Հորատման նորմատիվային աշխատատարությունը (ՀՆԱ) (հաստոց-հերթափոխ) հաշվարկվում է ըստ հատ­վածների (i) ապարի հորատելիության յուրաքանչյուր կարգի (կ) համար թվի տասնորդական մասի ճշտությամբ`

որտեղ m -ն հորատման ծավալն է, Նժ(iկ) –ն` յուրաքանչյուր հատվածի (i) 1մ հորատման ժամանակի նորմն է` հաստոց հերթափոխերով ապարների յուրաքանչյուր կարգի (կ) համար:

>>

 

8.3 Աշխատանքային ցուցանիշներ

1.         Կազմակերպությունում աշխատողների ընդհանուր թիվը, հորա­տող բրիգադների թիվը և հորատման բանվորների քանակը օգտա­գործվում է վերլուծելու մեկ աշխատողի, մեկ բանվորի, հորատող բրի­գադի աշխատանքի արտադրողականությունը, ինչպես նաև սոցիա­լա­կան և տնտեսական խնդիրների լուծման ժամանակ:

2.         Աշխատանքային ժամանակի բալանսը (T) ներկայացված է երեք բաղադրիչով`

որտեղ T1-ը մաքուր հորատման ժամանակն է, T2 –ը` մոնտաժման-ապամոնտաժման և հորատման նոր կետ տեղափոխման ժամանակը, T3–ը` պարապուրդների ժամանակը (այդ թվում և վթարների):

T1 ժամանակն օգտագործվում է հորատման միջին մեխանիկական արագության հաշվարկի համար, ինչը թույլ է տալիս բացահայտել հորատման տեխնիկական առաջընթացը:

T2 ժամանակը բնութագրում է օժանդակ աշխատանքների կազմա­կերպման մակարդակը:

T3 ժամանակը բնութագրում է հորատման աշխատանքների կազ­մա­կերպման մակարդակը, բանվորների որակավորումը և աշխա­տանք­ների իրականացման շրջանի երկրաբանական բարդության աստիճա­նը: Բացի դրանից, վերջինս հնարավորություն է տալիս որոշել ար­տադրողական ժամանակը`

>>

 

8.4 Տեխնիկական ցուցանիշներ

Հորատման կայանքի կարևոր շահագործական ցուցանիշը հո­րատ­ման արտադրողականությունն է, ինչը չափվում է հորատման արագու­թյամբ (մեխանիկական, երթային, տեխնիկական, կոմերցիոն, ցիկլային և պարկային): Այս արագություններին մանրամասն կարելի է ծանոթա­նալ «Պինդ օգտակար հանածոների հանքավայրերի  հետախուզման տեխնոլոգիա» ուսումնական ձեռնարկի մաս 1-ում, էջ 51:

Պետք է նշել, որ մաշող նյութերի և հորատման ծավալները ըստ հորատման եղանակների (կարծրհամաձուլվածքային և ալմաստային ԱԳ-երով, համատարած հորատախորշով, ՀՀԱ-երով, հարվածապտտա­կան` հիդրո և պնևմոհարվածիչներով և այլն) բաշխումը համարվում են կարևոր տեխնիկական ցուցանիշներ:

>>

 

8.5 Տնտեսական ցուցանիշներ

1 մ հորատման ինքնարժեքը ցուցանիշ է, ինչն արտահայտում է երկրաբանական, արտադրատեխնիկական և կազմակերպչական գոր­ծոնների համատեղ ազդեցությունը:

1 մ հորատման ինքնարժեքը հաշվվում է հետևյալ բանաձևով`

որտեղ Cի-ն որոշակի սարքավորմամբ 1 հստ.-ժ աշխատանքի ինքնարժեքն է, դրամ, (T-T2 -T3)–ը գումարային ու օժանդակ օպերացիաների ժամա­նակն է, հորատման կոնկրետ եղանակի դեպքում, դիտարկվող ժամանակա­հատ­վա­ծում (ամիս, եռամսյակ, տարի),ժ, Cմն –ն` դիտարկվող ժամանակահատվածում մաշվող նյութերի արժեքը հորատման կոն­կրետ եղանակի դեպքում, ժ, V-ն` կոնկրետ եղանակով հորատման ծա­վալը դիտարկվող ժամանակահատվածում, մ:

>>

 

 

8.6 Նոր տեխնիկայի կիրառման շահավետության գնահատումը

Երկրաբանահետախուզական աշխատանքների իրագործման ժա­մանակ նոր տեխնիկայի կիրառման հետևանքով տարեկան տնտե­սա­կան շահավետության վրա ընդհանուր առմամբ ազդում են հետևյալ ցուցանիշները.

•           իրագործվող  աշխատանքների ինքնարժեքը` կապված  կիրառվող  նոր տեխնիկայի և համապատասխան կապիտալ ներդրումների հետ (պայմանավորված դրա մշակմամբ, արտադրությամբ և ներդրմամբ):

•           նոր տեխնիկայի նախագծման, մշակման, թողարկման և արտադրու­թյան մեջ ներդրման ժամկետները:

•           նոր տեխնիկայի կիրառմամբ երկրաբանահետախուզական աշխա­տանքների արդյունքների որակը:

Նոր տեխնիկայի տարեկան տնտեսական շահավետության որո­շումը հիմնված է բազային և նոր տեխնիկայի բերված ծախսերի համեմատման վրա

որտեղ Ծ-ն միավոր աշխատանքի բերված ծախսերն են, դրամ: C –ն` միավոր աշխատանքի ինքնարժեքը, դրամ: Գն–ն` կապիտալ ներդրում­ների նորմատիվ գործակիցը (ընդունվում է հավասար 0,15), K –ն` տեսակարար կապիտալ ներդրումեր, արտադրական ֆոնդեր, դրամ:

Տնտեսապես շահավետ են նոր տեխնիկայի այն տեսակները, որոնք ապահովում են տարեկան տնտեսական շահավետության գու­մարի ստացում, որը հավասար է կամ գերազանցում է դրանց նա­խագծման, մշակման և արտադրության մեջ ներդրման ընդհանուր ծախսերի փոխհատուցման տարեկան չափաբաժինը: Ընդ որում, կապի­տալ ներդրումների ծախսերը այս դեպքում որոշվում են` հաշվի առնելովժամանակի գործոնըհաշվարկային տարվա նկատմամբ:

Նոր տեխնոլոգիական գործընթացների, արտադրության մեքենա­յացման ու ավտոմատացման, արտադրության և աշխատանքի կազմա­կերպման եղանակների ներդրումից ստացվող տնտեսական շահա­վե­տությունը (դրամ) հաշվվում է հետևյալ բանաձևով`

,

 

որտեղ Ծ1 և Ծ2ը համապատասխանաբար բազային և նոր տեխնիկայի կիրառմամբ միավոր աշխատանքիբերված ծախսերն են  դրամ:Ա2ը` հաշվարկային տարում նոր տեխնիկայի կիրառմամբիրագործվածաշխատանքների ծավալը, բնական միավորներ:

Եթե  երկրաբանահետախուզական  աշխատանքների իրագործ­ման ժամանակ նոր տեխնոլոգիական գործընթացների (մեթոդների) ներդրումը տեսակարար կապիտալ ներդրումների փոփոխության չի հանգեցնում, ապա տարեկան տնտեսական շահավետությունը  որոշվում է կատարված աշխատանքների ինքնարժեքների տարբերությամբ, այսինքն` ինչպես տարեկան տնտեսում ըստ ինքնարժեքի՝

որտեղ C1 և C2 –ը միավոր աշխատանքի ինքնարժեքն է համապատաս­խանաբար նոր տեխնոլոգիայի (մեթոդի) ներդրումից առաջ ու հետո, դրամ:

Նոր տեխնիկայի տարեկան տնտեսական շահավետության հաշ­վարկման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել ժամանակի գործոնը, երբ կապիտալ ներդրումները իրագործվում են մի քանի տարիների ընթացքում կամ երբ ընթացիկ ծախսերը և օբյեկտում նոր տեխնիկայի ներդրմամբ արտադրության արդյունքների փոփոխմամբ էականորեն փոխվում են ըստ շահագործման տարիների:

Նշված ծախսերը և նոր տեխնիկայի կիրառման արդյունքները ժա­մանակի գործոնի հաշվառմամբ իրականացնելու համար բերվում է ժա­մանակի ընդհանուր պահի (հաշվարկային տարվա սկիզբ) համաձայն հետևյալ բանաձևի

որտեղ ai –ն բերման գործակիցն է, E–ն` տարբեր ժամանակներում կա­տարված ծախսերի բերված նորմատիվը (զեղչման գործակից), E = 0.1; T–ն` տարիների թիվը:

     >>

                

                                                       9.0 Հորատման աշխատանքների կազմակերպումը և տեխնիկական փաստագրումը

Հետախուզական հորատումն իրագործվում է առանձնահատուկ պայմաններում (բնակավայրերից, ճանապարհներից հեռու, աշխա­տանքների սեզոնային բնույթ և այլն) և աշխատանքների կազմա­կերպ­ման հարցերը ձեռք են բերում բացառիկ նշանակություն:

Հորատման աշխատանքների կազմակերպման հիմնական խնդիր­ներ են համարվում դրանց ինքնարժեքի ցածրացումը, աշխատանքի արտադրողականության բարձրացումը, հորատհանուկի պահանջվող ելքի ապահովումը, անհրաժեշտ երկրաֆիզիկական և հիդրոերկրա­բա­նական հետազոտությունների իրականացումը:

Աշխատանքի կազմակերպման հարցերն ընդգրկում է ոչ միայն հո­րատման գործընթացի կազմակերպման բնագավառը, այլև օժանդակ, մոնտաժման և ապամոնտաժման ու սպասարկման ոլորտի կազմակեր­պումը՝ ջրամատակարարում, էներգամատակարարում, սարքավորում­ների վերանորոգում, տրանսպորտ և կադրերի ընտրություն:

Հորատանցքի հորատումն պարբերաբար կրկնվող բարդ արտադրական գործընթաց է, ինչն ընդգրկում է`

1.         հորատման աշխատանքները սպասարկող և հորատմանը նախա­պատրաստող օժանդակ արտադրությունների կազմակերպում,

2.         հորատանցքի բուն հորատման իրականացում,

3.         հորատանցքերի փակում:

Հորատման շարժախմբի կազմը և ինժեներատեխնիկական անձնակազմի քանակը, ինչպես նաև նրանց աշխատավարձի ֆոնդը, կախված է աշխատանքների ծավալից և որոշվում է СУН նորմատիվ­ներով:

Բրիգադների քանակը շարժախմբում որոշվում է հորատման ագրե­գա­տի աշխատանքի ռացիոնալ ռեժիմով՝ ելնելով ամբողջ հորատման սարքավորումների առավելագույն օգտագործման հաշվարկից և հո­րատման աշխատանքների ճիշտ տեխնոլոգիայից: Դրա համար անհրա­ժեշտ է կազմակերպել հաստոցի անընդհատ աշխատանքն օրվա ըն­թացքում, ինչպես նաև արտադրական ամբողջ ցիկլի ընթացքում առանց ընդհատումների (ընդմիջումների): Այս դեպքում հորատման բրիգադը բաղկացած է 4 հերթափոխից, ընդ որում՝ յուրաքանչյուր հերթափոխ աշխատում  է  5 օր 8 ժամով և որից հետո հանգստանում է 2 օր: Աշխատանքի այսպիսի գրաֆիկի օգտագործման դեպքում որոշ ամիսներում գոյանում է աշխատաժամերի ավելցուկ կամ պակասորդ՝ համեմատած 7 ժամյա աշխատանքային օրվա նորմի հետ: Ավելցուկը պետք է փոխհատուցվի հանգստի լրացուցիչ օրերի տրամադրմամբ, իսկ եթե ելնելով արտադրության պայմաններից այդ հնարավորությունը չկա, ապա բանվորներին պետք է տրվի հավելավճար:

Աշխատանքների սկզբից համալրված, հորատման բրիգադները, անհրաժեշտ է հնարավորության սահմաններում պահպանել հաս­տա­տուն, հստակեց­նել յուրաքանչյուրի պարտականությունը և ձգտել բարձրացնել որակա­վորումը:

Հորատման բրիգադում հերթափոխի կազմը կախված է հո­րատ­ման եղանակից, հորատանցքի խորությունից, պտտական հորատման դեպքում՝ հաստոցի տեսակից (կամ հորատանցքի տրամագծից հարվածաճոպանային հորատման դեպքում) և որոշվումէСУН -ով:

Մոնտաժման և ապամոնտաժման աշխատանքները և ագրեգատ­ների տեղափոխումը կազմակերպվում է տարբեր եղանակներով: Հո­րատման աշխատանքների ոչ մեծ ծավալի և ագրեգատների ոչ մեծ թվի դեպքում այդ աշխատանքներն իրագործում են հորատման բրիգադի անդամները: Հորատման աշխատանքների մեծ ծավալների և մեծա­քա­նակ ագրեգատների առկայության դեպքում, երբ ապահովվում են մոն­տաժման և ապամոնտաժման անընդհատ աշխատանքեր, հա­մալրվում է առանձին մոնտաժման բրիգադ: Յուրաքանչյուր հերթա­փոխ, կախված աշխատանքի պայմաններից, կարող է բաղկացած լինել 2, 3 կամ 4 հոգուց: Հորատման կայանքի օպերատորը (մեքենավարը) համարվում է հերթափոխի ղեկավար՝ անմիջապես իրագործելով հո­րատման հաստոցի առավել պատասխանատու օպերացիաները և կազ­մակերպելու տեխնոլոգիական գործընթացն ու պատասխանատու է հերթափոխի աշխատանքի համար:

Օպերատորի օգնականը պատասխանատու է մեխանիզմների սարքինության (պահպանության) համար, հետևում է պոմպերի աշ­խա­տանքին, լվացող լուծույթի որակին: Օգնականի պարտականության մեջ է մտնում բոլոր օժանդակ օպերացիաների կատարումը, մեխանիզմների և գործիքների մաքրումն ու յուղումը: Հերթափոխը պա­տաս­խա­նատվություն է կրում աշխատանքների օրական և ամսա­կան ծա­վալ­ների կատարման, ինչպես նաև սարքավորումների և գոր­ծիք­ների վի­ճա­կի, դրանց ճիշտ օգտագործման ու պահպանման համար:

>>

                                                                            9.1   Հորատման կայանքի ընդունում

Հորատման կայանքի մոնտաժումից հետո կատարվում է կայանքի ընդունում և կազմվում է ակտ այն` հորատմանը պատրաստ լինելու մասին:

Մոնտաժման որակը ստուգվում է հորատման աշխատանքների ղեկավարի, անվտանգության տեխնիկայի ինժեների և օպերատորի կողմից: Ստուգվում է նաև կայանքի հաստոցի, պոմպի, շարժիչի վիճակն ու մոնտաժման որակը, դրանց հողակցման համակարգը, պահպանիչ հարմարանքների առ­կա­յությունը պտտվող հանգույցների վրա, սանդուղքների և բազրիքների առկայությունը, հակահրդեհային նյութերի ու գույքի առկայությունը, ինչպես նաև բավարար լուսավորվածությունը գիշերային և ցերեկային ժամերին: Առանձին դեպքերում բոլոր ագրեգատները ենթարկվում են փորձարկման ըստ բեռնվածության և առանձին հանգույցներում ան­սարքություններ հայտնաբերելու դեպքում հորատման կայանքը շահա­գործման չի ընդունվում: Հորատանցքի տեղադրման ճշտությունը ստուգվում է (եթե հորատանցքը թեք է) շարժախմբի երկրաբանի կողմից:

Հորատման ենթակա հորատանցքի համար կազմվում է երկրա­բա­նատեխնիկական կարգագիր (СУН) (տես մաս 1 էջ 65):

Հորատման կայանքում կախվում են առաջանցման նորմերն ու մեկ մետր հորատման գները՝ ըստ հորատելության կարգերի և հորատման խորության հատվածների՝ հաշվի առնելով հորատմանն ուղեկցող այլ գործոններ: Բացի դրանից, հորատավայրում պետք է փակցված լինեն կենսագործունեության անվտանգության տեխնիկայի պլակատներ, ինչպես նաև պլակատներ հորատման հաստոցի, պոմպի կառուցվածքի վերաբերյալ: Հորատման կայանքում պետք է լինի ժամացույց, լվա­ցա­րան, դեղարկղ և տաք ջրով բաք:

Հորատման աշխատանքները սկսելուց առաջ օպերատորը բրիգա­դին հրահանգավորում է տվյալ կոնկրետ պայմաններում աշխատան­քային ռեժիմի և հորատման տեխնոլոգիայի հարցերը, ինչպես նաև կեն­սագործունեության անվտանգության տեխնիկայի ու աշխատանքի պահպանության  հարցերը և պարզաբանվում են աշխատանքի վճարման պայմանները:

Կատարվող բոլոր տեսակի աշխատանքները գրառվում են հորատ­ման մատյանում և այդ գրառումների հիման վրա կազմվում է կար­գա­գիր` աշխատանքի վարձատրման համար:

>>

                                                          

9.2 Հորատման աշխատանքների գրաֆիկի կազմում

Հորատանցքերը, որոնցով հետախուզվում են օգտակար հանածո­ների հանքավայրերը, սովորաբար տեղադրվում են որոշակի ցանցով կամ գծերով՝ուղղված օգտակար հանածոյի տեղադրմանը խաչադիր:

Մեթոդապես շատ կարևոր է, որյուրաքանչյուր նոր հորատանցք տեղադրվի՝ հաշվի առնելով արդեն հորատված հորատանցքերից ստացված երկրաբանական տվյալները: Մեծամասամբ ընդունվում է հորատանցքերի զուգահեռ-հաջորդականանցում, այսինքն՝ հորա­տումն իրականացվում է միաժամանակ մի քանի հետախուզական գծերով: Հորատանցքերի հորատման հերթականությունն իրագործվում է հիմնավորված հատուկ գրաֆիկով:

Գրաֆիկի կազմման համար անհրաժեշտ է երկու լրացուցիչ փաստաթուղթ.

-       Նախագծային հորատանցքերի գրանցամատյան (реестр) հորա­տանցքերի խորությամբ և հորատման նախագծային ժամանակով (հաստոց·հերթափոխ),

-       հորատման հաստոցների տեղափոխման պլան:

Գրաֆիկների կազման ժամանակ անհրաժեշտ է հաշվի առնել և փոխկապակցել հետևյալ տվյալները.

1.                   հորատման անհրաժեշտ երկրաբանական հերթականությունը,

2.                   հաստոցների թիվը պլանավորման ժամանակի սկզբում, նոր հաս­տոցների ընդունման ևշահագործման հանձնելու ժամկետները և հորատման կոմերցիոն արագությունը (1հստ·հերթ.) : Երբեք չպետք է պլանավորել և միաժամանակ շահագործման հանձնել մեծ թվով հաստոցներ, քանի որ այդ դեպքում դժվարություններ են ծա­գում մոնտաժման աշխատանքների, տրանսպորտի և հորատման բրիգադների ձևավորման հարցերում,

3.                   վերնակների տեղափոխման վրա ծախսվող անհրաժեշտ ժամա­նա­կը, սարքավորումների մոն­տա­ժումը և ապամոնտաժումը պետք է պլանավորել այնպես, որ միաժամանակյա տեղափոխումների քա­նակը լինի նվազագույնը, ինչը կապահովի տրանսպորտի և մոն­տաժման բրիգադի ռիթմիկ աշխատանքը,

4.                   հաշվի առնելով աշխատանքների սեզոնայնությունը, տեղանքի ռելիեֆը և բնութագիրը՝ամռանը պլանավորել ինքնագնաց կայանքների աշխատանքը,

5.                   հորատման սարքավորումների վերանորոգման պարբերականու­թյունը և կառուցվածքը՝ թողնելով մանր վերանորոգումներ ըմոն­տաժման աշխատանքների կամ հորատանցքում կատարվող հե­տա­զոտությունների ընթացքին,

6.                   մինչև հորատանցքի լուծարումն անհրաժեշտ է հնարավորության սահմաններում պահել հորատող բրիգադների թիվը:

Աշխատանքների գրաֆիկի և հորատման կայանքների տեղափոխ­ման պլանի հետ խիստ համաձայնեցված կազմվում են էլեկտրամատա­կարարման, ջրամատակարարման սխեմաները և տեղակայում են տրանսֆորմատորային ենթակայաններն ու պոմպայինկայանները:

 

>>

 

9.3 Սարքավորումների ընտրությունը և հաստոցների անհրաժեշտ թվի հաշվարկը

Հորատման կայանքի և շարժաբերի տեսակի ընտրության ժամա­նակ կարևոր նշանակություն ունի հորատանցքի նախագծային խորու­թյունը, ապարների ամրությունը և հորատման նախագծվող տեխնո­լոգիան:

Հորատման աշխատանքների իրականացման համար հնարա­վո­րության սահմաններում անհրաժեշտ է օգտագործել միատեսակ հո­րատման կայանքներ, ինչը կհեշտացնի դրանց սպասարկումը և վերա­նորոգումը:

Հաստոցների անհրաժեշտ թիվը որոշվում է հետևյալ բանաձևով՝

         

Որտեղ Q-ն աշխատանքների ծավալն է (մ), Vկ-ն՝հորատման կո­մեր­ցիալ արագությունը (մ/հստ Ē ամիս), t - ն՝աշխատանքների օրացուցային տևողությունը, K- ն՝ունեցած (առկա) հաստոցների պարկի օգտագործ­ման գործակիցը.

Որտեղ Cընդ ն հաստոցների ընդհանուր թիվն է, Cաշխ- ը՝աշխատան­քում ներգրավված հաստոցների թիվը: K գործակցի արժեքը տատան­վում է 0,6-0,85 սահմաններում:

  >>

 

                                             9.4  Հորատման կայանքները ջրով և լվացող լուծույթներով մատակարարման կազմակերպումը

Հորատման աշխատանքների իրականացման ժամանակ անհրա­ժեշտություն է առաջանում հորատման կայանքները մատակարարել ջրով և լվացող լուծույթով: Այս բնագավառում աշխատանքի կազմա­կերպման հիմանական խնդիրն է ջրի կամ լուծույթի անխափան ապա­հո­վումն ու այդ թանկարժեք ու աշխատատար աշխատանքների ինքնար­ժեքի իջեցումը:

Հորատման կայանքների ջրամատակարարումն իրականացվում է տարբեր եղանակներով: Թույլ կտրտված ռելիեֆի և գրունտային ջրերի բավարար քանակի բացակայության ու խիտ հո­րատման ցանցի և աշխատանքների մեծ ծավալի դեպքում տնտե­սա­պես շահավետ է հորատման կետից բարձր տեղադրված տեղական ջրավազաններից ինքնահոս ջրամատակարարումը: Հարթ տեղանքնե­րի դեպքում ջրավազանի մոտ տեղադրվում է պոմպ:

Ջուրը կարող է մատուցվել հորատանցքեր խողովակաշարերով (պոլիէթիլենային, օգտագործված հորատման կամ շրջապահ խողո­վակներ):

Խոր հորատանցքերի հորատման ժամանակ ջրամատակարար­ման համար հորատվում է հատուկ հորատանցք, և ջուրը պոմպով մղվում է ընդունման ծավալ:

Հետախուզական նոսր ցանցի և ջրի աննշան կորուստների դեպ­քում հորատանցքի ջրամատակարարումն իրականացվում է ավտո­տրանսպորտով (ավտոցիստեռնով) բերվողջրով: Ջրամատակարար­ման այս եղանակը համարվում է առավել թանկը:

Բարդ պայմաններում հորատանցքի հորատման դեպքերում որպես լվացող ագենտ օգտագործվում է կավային լուծույթը: Կավային լուծույթները պատրաստվում են հատուկ կավակայաններում:

Ինքնագնացհ որատման կայանքներով ոչ խորը հորատանցքերի հորատման դեպքում կավային լուծույթները պատրաստում են տեղում կավափոշուց կամ կավային մածուկից:

Կավային լուծույթների կենտրոնացված պատրաստում կատար­վում է միջին խորության կամ խորհորատանցքերի և մեծծավալի հո­րատման աշխատանքների դեպքում: Պատրաստման այս եղանակն ունի հետևյալ առավելությունները՝

-       կավային լուծույթի լավորակը՝դրա մշտական հսկման հետևանքով,

-       հեշտէկազմակերպելկավիևքիմիականռեագենտներիպահպա­նումը,

-       լուծույթի ցածր ինքնարժեքը:

Կավային կայանները հարմար է տեղադրել անմիջապես հետա­խուզման հարթակներում, մոտավորապես նրա կենտրոնական մասում կամ բնական ջրավազանների մոտ, եթե այդպիսիք կան աշխատանքի տեղամասում: Կավային լուծույթը տեղափոխվում է հորատավայր խո­ղովակաշարերով, իսկ մղումն իրականացվում է պոմպերով:

Նոսր հետախուզական ցանցերի դեպքում լուծույթը տեղափոխ­վ

ում է ավտոտրանսպորտով:

  >>

 

                                         10.0 Շրջակա միջավայրի պահպանությունը երկրաբանահետախուզական հորատանցքերի հորատման ժամանակ

Երկրաբանահետախուզական կազմակերպությունների օգտագործման համար հողային տեղամասերի ձևակերպումը և հատկացումը իրականացվում է` համաձայն Հողհատկացման հիմունքների:

Երկրաբանահետախուզական հորատանցքերի կառուցման ժամա­նակ կառուցապատման տեղամասերի խտությունը, բացառությամբ լեռնային շրջանների, չպետք է քիչ լինի 30%-ից:

Արգելվում է սկսել հողօգտագործումը մինչև համապատասխան կազմակերպությունների կողմից տեղում չնշվի հատկացված հողա­մա­սի սահմանները և տրվի փաստաթուղթ, ինչը վկայում է հողի օգտա­գործման իրավունքի մասին:

Կազմակերպություններն ու ձեռնարկությունները, որոնց հատկաց­ված են տեղամասեր երկրաբանահետախուզական աշխատանքներ իրա­կանացնելու համար, փոխհատուցում են հողօգտագործողներին հասցրած վնասներն ու գյուղատնտեսական արտադրության կորուստ­ները և հողահատկացման ձևակերպման ծախսերը: Վնասների և կո­րուստ­ների փոխհատուցման չափերը որոշվում ու հաշվի են առնվում հորատման աշխատանքների նախահաշիվ կազմելիս:

Տեղամասում երկրաբանահետախուզական աշխատանքներ իրա­կանացնող կազմակերպություններն ու  ձեռնարկությունները պարտա­վոր են մինչև աշխատանքների սկսելը հանել և պահել բերրի հողաբու­սական ծածկը առանձին պոչանքներում` հետագայում այն օգտագոր­ծելով վերականգնման նպատակներով:

Երկրաբանական աշխատանքներն անհրաժեշտ է կատարել այն­պիսի մեթոդներով ու եղանակներով, ինչը կբացառեն օգտակար հանա­ծոների անհարկի կորուստները և դրանց որակի ցածրացումը, իսկ ընդերքից կորզված ապարներն ու օգտակար հանածոները տեղավորել այնպես, որ բացառվի դրանց ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա:

Կարևոր է պահպանել հորատանցքերն ու հետախուզական լեռ­նա­յին փորվածքները, քանի որ դրանք հետագայում կարող են օգտա­գործվել հանքավայրի մշակման ժամանակ կամ տնտեսական այլ նպա­տակներով, իսկ լիկվիդացնել (լուծարել) միայն համապատասխան կարգով: Պարտադիր պետք է պահպանվեն նաև երկրաբանական և կատարողական-տեխնիկական փաստաթղթերը, ապարների, հանքա­քարի նմուշները, օգտակար հանածոների նմուշների կրկնօրինակները, որոնք կարող են օգտագործվել ընդերքի հետագա ուսումնա­սիրու­թյունների, օգտակար հանածոների հանքավայրերի հետախուզման ու մշակման, ինչպես նաև այլ նպատակով ընդերքի օգտագործման դեպքերում, ինչը կապված չէ օգտակար հանածոների կորզման հետ:

>>

 

10.1  Հողային տեղամասերի մակերեսների նորմերը

Հողային տեղամասերի չափերի (Աղյուսակ 9,10) մեջ են մտնում հորատման սարքավորումների և ենթավերնակային կառույցների զբա­ղեցրած մակերեսները, ընդգրկելով օգտագործված լվացող լուծույթի տեղավորման հողային ծավալները և վառելիքաքսուքային նյութերի ծավալները, ճանապարհները, հարթակները և ինժեներային ենթա­կա­ռուցվածքները, հակահրդեհային պահպանման գոտիներով:

 

 

      

Անվանումը

          Գոտու չափսերը, մ

շինարարության

   ընթացքում

շահագործման

   ընթացքում

1)                  Ինժեներային ենթակառուցվածքներ`

ա) հողային գոտի անհատական խրա­մուղում մեկգծային խողովակաշարի տեղադրման համար`

           ջրմուղ

           գազամուղ

           ագրեսիվ (ակտիվ) շերտային ջրերի խողովակաշար

բ) հողային գոտի մակերևույթում շրջա­նակի մեջ ինժեներային ենթակա­ռուց­վածքների (ջրմուղ և շոգեմուղ) տեղադրման համար

գ) հողային գոտի մակերևույթում խողո­վակաշարի տեղադրման համար`

            ջրմուղ

            գազամուղ

            ագրեսիվ (ակտիվ) շերտային ջրերի խողովակաշար

2) Ճանապարհներ (ճանապարհների համար հողհատկացման գոտի)

 

 

 

 

24

18

 

24

 

 

 

 

 

10/10

6/6

6/6

 

6/6

 

10/18

 

 

 

 

---

---

 

6

 

 

 

 

 

3/10

3/6

3/6

 

3/6

 

8/18

   Ծանոթություն: Հայտարարում նշված են հողհատկացման չափերը անտառային   զանգվածներում (գոտիներում):

 

 

Պինդ օգտակար հանածոների հետախուզական հորատման ժամանակ հորատման կայանքների և ենթավերնակային կառույցների տակ հարթակների նորմերը

                                                                                                                                            Աղյուսակ  10

Տեսակը

Մակնիշները

Շրջանի մակերեսի նորմը, մ2

Կայմի

բարձրությունը

հարթավայ- րային

լեռնային

                                          Դիզելային շարժաբերով հորատման կայանքներ

Ինքնագնաց

 

 

 

 

Տեղափոխովի

УКБ 50/100, СПУ - 100

УКБ 200/300

СВУД-СБА- 500

УКБ-с - 300/500

 

УКБ 50/100

УКБ 200/300

ЗИФ-650М, СКБ-5

ЗИФ - 1200МР

УКБ 300/500

УКБ 500/800

УКБ 1200/2000

1175

1535

 

1030

 

1175

1500

3300

4320

1080

2700

2800

2270

2600

 

---

 

2270

2240

2450

3200

1900

2300

2800

8,5

12,6

 

13,5

 

8

12,7

22

24*

13,5

19

25,5

                                                 Էլեկտրաշարժիչներով հորատման կայանքներ

Ինքնագնաց

 

 

 

 

Տեղափոխովի

УКБ 12/25, УКБ 12/25с

УКБ - 25, УКБ 50/100

СПУ - 100

УКБ 200/300

 

УКБ 50/100

УКБ 200/300

ЗИФ - 650М, СКБ - 5

ЗИФ - 1200МР

УКБ 300/500

УКБ 500/800

УКБ 1200/2000

50

 

695

990

 

695

925

2860

3460

1030

1450

2600

---

 

1400

1760

 

1400

1585

1750

2200

1450

1750

2200

---

 

8,5

12,6

 

8

12,7

22

24*

13,5

19

25,5

Ջրի հորատանցքերի հորատման համար դիզելային շարժաբերով հորատման կայանքներ

Ինքնագնաց

 

 

Տեղափոխովի

УРБ - 2А

1БА - 15В, УРБ - 3АМ

 

УББ - 50М, АВБ - ТМ

УВБ - 600 (կայմի բարձրությունը 22,5մ)

1680

2210

 

545

2830

2580

3100

 

1260

2800

16

18

 

8

22,5

*  Վերնակի բարձրությունը

 

>>

 

                                                                           10.2  Պահանջներ հողային տեղամասերի (տարածքների) պահպանության և վերականգնամ վերաբերյալ

Երկրաբանահետախուզական կազմակերպությունների ժամանա­կավոր օգտագործման համար տրամադրված հողային տեղամասերի պահպանության և վերականգնման նպատակով պետք է կազմված և հաստատված լինեն նախագծեր ու նախահաշիվներ, որոնք հաշվի են առնում հետևյալները. նախապատրաստական` մինչև հորատման գործընթացի սկիզբը, պահպանության` հորատանցքի հորատման գործընթացում և հողային տեղամասերի վերականգնման վերաբերյալ:

Նախապատրաստական միջոցառումները պետք է ընդգրկեն.

ա) հանման ենթակա բուսական և հողային կամ գրունտային շերտերի պահեստավորման տեղի հաստատումը,

բ) նավթամթերքներով և այլ հեղուկներով, քիմիական ռեագենտներով, կավով, ցեմենտով, և այլ նյութերով աղտոտված ու հողի վիճակը վատթարացնող տեղամասերից հողի արգավանդ շերտի հեռացում և պահեստավորում:

Հորատանցքի հորատման գործընթացում պահպանական միջոցառումներն են.

1. Ստորգետնյա գրունտային ջրերի առկայության դեպքերում ջրատար հորիզոնները պարտադիր պետք է փակվեն շրջապահ խողովակներով` նպատակ ունենալով ապահովել աղտոտումներից և վարակումներից:

2. ՈՒղեկից ջրերը զտիչ կայանքում մաքրվում են կախույթային մասնիկներից ու նավթի խառնուկներից  կախված դրա մեջ լուծված աղերի ու այլ խառնուկների կոնցենտրացիայից.

ա) թույլատրելի կոնցենտրացիայի դեպքերում նետվում է բաց աղբյուրներ ռելիեֆով,

բ) բարձր կոնցենտրացիաների դեպքերում նոսրացվում է մինչև թույլատրելի նորմ և նետվում:

3. Ինքնազեղվող հորատանցքերը կահավորվում են կարգավորիչ հարմարանքներով:

4. Արգելվում է օգտագործված լվացող լուծույթի և քիմիական ռեագենտների թափումը բաց ջրային ավազաններ և անմիջապես հողի վրա:

5. Չի թույլատրվում հողի աղտոտումը վառելիքաքսուքային նյութերով:

Հողային տեղամասերի վերականգնման միջոցառումներն են`

1. Հորատանցքերի հորատման ավարտից հետո պետք է իրականացվի ռեկուլտիվացիա` համալիր միջոցառումներ ուղղված արտադրական գործունեությամբ խախտված հատկացված հողերի վերականգնմանը, ինչը հետագայում հողերը կդարձնի օգտագործելի:

2. Անհրաժեշտ է իրականացնել լեռնատեխնիկական և կենսաբանական ռեկուլտիվացիա:

3. Լեռնատեխնիկական ռեկուլտիվացիայի դեպքում հորատման աշխատանքներից ազատված տարածքները նախապատրաստում են հետագա հողօգտագործման համար.

ա) հում նավթը տեղափոխվում է հետագա օգտագործման կամ վառվում է,

բ) դիզելային վառելիքի կամ շարժիչային յուղի մնացորդները վառվում են,

գ) օգտագործման մեջ եղած կավային լուծույթը տեղափոխվում է այլ հորատանցքեր օգտագործման համար կամ ռեգեներացվում է (վերականգնվում է),

դ) սարքավորումները և երկաթբետոնյա ծածկերը ապամոնտաժվում և տեղափոխվում են,

ե) շլամի և նավթի ամբարները ոչ քիչ, քան 0,6 մ-ը ծածկվում են գրունտի շերտով,

զ) արտադրական գործունեությամբ խախտված, հատկացված հողերը ծածկվում են հողային շերտով և ճմահողով,

է) լեռնային տեղամասերում թեքություններն ամրացվում են բիտումային էմուլսիաներով, սիլիկատային շերտերով, հյուսվածքապատվում են և ցանվում բերված հողի ոչ պակաս 0,1մ շերտով:

4) կենսաբանական ռեկուլտիվացիան ենթադրում է խախտված հողերի պտղաբերության վերականգնումը, դրանց կանաչապատումը և բերումը գյուղատնտեսական կամ անտառային օգտագործման վիճակի:

5) ռեկուլտիվացիայի նախագծումն ու աշխատանքների իրականացումը իրագործվում է համապատասխան գործող հրահանգների կամ տեխնիկական պայմանների, համապա-տասխանեցնելով տեղի համայնքային կամ անտառտնտեսության կամ ջրային տնտեսության հետ:

 

>>

 

10.3 Հողերի ռեկուլտիվացիա

Գործող ստանդարտների համաձայն առանձնացվում են հողերի ռեկուլտիվացիայի երկու փուլ. տեխնիկական և կենսաբանական: Դրանք տարածվում են լեռնատեխնիկական, գյուղատնտեսական, ջրատնտեսական, սանիտարահիգիենիկ և էսթետիկ բնույթի տարբեր միջոցառումների վրա: Աշխատանքների բնույթի նման տարատեսակությունը հանգեցրել է դրանց դասակարգմանը մի շարք հատկանիշներով:

Ըստ տարվող աշխատանքների դրանք բաժանվում են.

·                   լանդշաֆտավերականգնողական (հողավերականգնող), որոնք կապված են լեռնային աշխատանքների արդյունքում խախտված լանդշաֆտի (տեղանքի ռելիեֆի, բուսական և հողային ծածկի) վերականգնման հետ,

·                   էկոպաշտպանական (բնապահպանական), որոնք կապված են շրջակա միջավայրի (հողի, ջրի, օդի) վրա ապարների վնասակար ազդեցության հետ:

Ըստ խախտված տեխնոլոգիական հատկանիշների, տարբերում են հետևյալ համալիր աշխատանքները.

·                   լեռնատեխնիկական` ըստ տեղանքի խախտված ռելիեֆի վերականգնման,

·                   լեռնային և կենսամելիորատիվ` հողային ծածկի և բուսաբանության վերականգնման (ռեկուլտիվացիոն աշխատանքներ),

·                   ճարտարագիտաշինարարական և հիդրոտեխնիկական` վերականգնված տարածքի շինարարությանը հարմարեցման և հանգստի գոտիների համար (ճարտարագիտաշինարարական աշխատանքներ),

·                   լեռնաշինարարական` տարվող աշխատանքների տարածքում հիդրո­երկրաբանական կարգավորման (հիդրոպրոֆիլակտիկ աշխատանքներ),

·                   ճարտարագիտատեխնիկական` փոշով աղտոտվածության, սեյսմիկ և աղմուկային խախտումների հետ պայքարի (բնապահպանական աշխատանքներ):

 

 

>>

 

 

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ  

1.         Шамшев Ф.А., Тараканов С.Н., Кудряшов Б.Б., Парийский Ю.М., Яковлев А.М. Технология и техника разведочного бурения. - М.: Недра, 1983. - 565 с.

2.         Справочник по бурению геологоразведочных скважин. / Под редакцией Козловского Е.А. – СПб.: ООО «Недра», 2000. – 712 с.

3.         Калинин А.Г., Ошкордин О.В., Питерский В.М., Соловьев Н.В.  Разведочное бурение. – М.: Недра, 2000. - 747 с.

4.         Сулакшин С.С. Бурение геологоразведочных скважин. - М.: Недра, 1994. - 432 с.

5.         Ганджумян Р.А., Калинин А.Г., Сердюк Н.И. Расчеты в бурении. Спр. пособие. /Под ред. А. Г. Калинина. - М.: РГГРУ, 2007. -668с.

6.         Н. В. Соловьев, В. Ф. Чихоткин, Р.К. Богданов , А.П. Закора. Ресурсосберегающая технология алмазного бурения в сложных геглогических условиях. – М.: ОАО «ВНИИОЭНГ», 1997.-332 с.

7.         Бурение и опробование геологоразведочных скважин. / Под общ.ред.   Калинина А. Г. –М.: ЦентрлитНефтеГаз, 2010-864 с.

 

 

 

                                                                                                            Ռաֆիկ  Զինավորի Հակոբյան

                                                                                                                                                Ենոք  Վագիֆի Աբազյան

                                                                                                             Իննա Սերգեի Ավանեսովա

 

 

ՊԻՆԴ ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐԻ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐԻ

ՀԵՏԱԽՈՒԶՄԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱ

 

ՈՒսումնական ձեռնարկ

 

Մաս 2

 

 

 

                                                                                                             Акопян Рафик Зинаворович

                                                                                                             Абазян Енок Вагифович

Аванесова Инна Сергеевна

 

ТЕХНОЛОГИЯ РАЗВЕДКИ МЕСТОРОЖДЕНИЙ

ТВЕРДЫХ ПОЛЕЗНЫХ ИСКОПАЕМЫХ

 

 

Учебное пособие

 

Часть 2

 

                                                                                                                   Խմբագիր`     Ն.Ա. Խաչատրյան

 

 

Ստորագրված է տպագրության՝ 22.12.2011

Թուղթը՝ «օֆսեթ»: Տպագրությունը` ռիզո, Ֆորմատ՝ (6084) 1/16:

Շարվածքը՝ համակարգչային:

Տառատեսակը` Arial  Armenian: 6.5 տպ. մամ.:

Պատվեր՝ 1020 Տպաքանակ՝100